Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης, Ευάγγελος Γκόλας, Άρης Πάγκαλος, Πιτσιδήμου Αικατερίνη

Γεωγραφική εξάπλωση της Δρυός
H Δρυς  είναι δένδρο που ανήκει  στην τάξη των Φηγωδών (Fagales) και την οικογένεια των Φηγοειδών ή κυπελοφόρων (Fagaceae), στα οποία υπάγονται δασικά δένδρα και θάμνοι. Υπάρχουν περισσότερα από 500 γνωστά είδη βελανιδιάς, με περίπου 60 ποικιλίες εγγενείς στη Βόρεια Αμερική. Η μισή έκταση των Ελληνικών δασών  καταλαμβάνεται από συστάδες πρεμνοφυούς μορφής , κυρρίδους Δρυός [Quercus cerris (Δρυς η κηρρίς)] [1].
Τα κυριότερα είδη  Δρυός που βρίσκονται στην Ελλάδα και την Κύπρο είναι:
Quercus ithaburensis subsp. Macrolepis (Ήμερη βελανιδιά ή βελανιδιά).
Quercus robur (Δρυς η ποδισκοφόρος). Είναι γνωστή και με τις ονομασίες ρουπάκι, ρένια και ροτούκι.

Εικόνα 1. Δρυς η ποδισκοφόρος της Δεσκάτης την Άνοιξη

Εικόνα 2. Δρυς η ποδισκοφόρος της Δεσκάτης τον Χειμώνα (Φωτογραφία:  Δημήτριος Κοττας, Δήμαρχος Δεσκάτης

Εικόνα 3. H Βελανιδιά (Edvard Munch 1863-1944)

Qercus petraea, (Δρυς η πετραία, κοινώς «δέντρος». Διαφέρει από την ποδισκοφόρο στο ότι τα βαλανίδια της δεν έχουν ποδίσκο.
Quercus trojana (Δρυς η Μακεδονική ή Δρυς η τρωική).
Quercus cerris (Δρυς η κηρρίς ή Δρυς η ευθύφλοιος,  κοινώς «τσέρος»). Γνωστή και με τις ονομασίες «τσέρο» και «ρουπάκι». Το είδος αυτό το αναφέρει και ο Θεόφραστος με το όνομα Αλοίφιος, ή Ασπρίς. Απαντάται σε διάφορα δάση της Ελλάδος και σε υψόμετρο 100-2100m[2].
Quercus alnifolia (Δρυς η κληθρόφυλλη, κοινώς Λατζιά)), θαμνώδες αειθαλές ενδημικό είδος της Κύπρου.
Quercus coccifera (Δρυς η κοκκοφόρος, κοινώς πουρνάρι, ή πιρνάρι, ή πρίνος κατσόπρινος, κατσιδοπίρναρο κ.ά.).
Quercus infectoria (Δρυς η βαφική). Απαντάται στα νησιά  του Ανατολικού Αιγαίου μέχρι το ΝΔ. Ιράν.
Quercus ilex (Αριά). Αείφυλλο είδος με δερματώδη φύλλα.
Quercus frainetto, (Πλατύφυλλη δρυς ή μεσές κοινώς «δέντρο»). Απαντάται στη Βαλκανική, στην Ιταλία, στην Ουγγαρία και στη Βορειοδυτική Τουρκία.
Quercus pubescens (Δρυς η  χνοώδης δρυς,  κοινώς «δέντρος»). Είναι κοινό είδος σε όλη την Ελλάδα.
Quercus aucheri, (Δρυς η Αουκέριος). Απαντάται, στην Ελλάδα, μόνο στα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου.
Quercus ithaburensis subsp. Macrolepis [3].

Τα δάση βελανιδιάς στην Ελλάδα (κυρίως Q. frainetto , Q. pubescens , Q. cerris και Q. robur ) καλύπτουν περίπου το 43,8% των διαχειριζόμενων δασικών εκτάσεων, με την Q. frainetto ως το κυρίαρχο είδος στο 80% περίπου όλων των δασών βελανιδιάς[4, 5].
Οι βελανιδιές ποικίλλουν σε μέγεθος και σχήμα και μπορεί να είναι από θάμνοι έως μεγάλα, μεγαλοπρεπή σκιερά δέντρα. Το φθινόπωρο, τα πράσινα φύλλα αλλάζουν σε διάφορες αποχρώσεις του κόκκινου, πορτοκαλί, κίτρινου και καφέ πριν πέσουν το χειμώνα. Οι βελανιδιές παράγουν καρπούς βελανίδια, που χρησιμοποιούνται ως ζωοτροφή.

Οι βελανιδιές δημιουργούν δάση Δρυός (δρυμώνες), που είναι χαρακτηριστικά σε πολλές περιοχές όπως: Ορεινή Ήπειρος (Ζαγόρι, Τζουμέρκα), Δυτική Μακεδονία (Βέρμιο, Γράμμος), Θεσσαλία (Όθρυς, Πήλιο), Στερεά Ελλάδα (Ελικώνας, Οίτη), Πελοπόννησος (Μαίναλο, Ταΰγετος), Κρήτη (Ψηλορείτης, Λευκά Όρη).

Ο νομός Γρεβενών χαρακτηρίζεται από πλούσια βιοποικιλότητα και εκτεταμένα δάση, τα οποία περιλαμβάνουν δρυοδάση, δάση μαύρης πεύκης, Οξιάς, και λευκόδερμης πεύκης[6]. Τα δάση Δρυός καταλαμβάνουν  το 57% της έκτασης του Νομού Γρεβενών[6], αποτελώντας σημαντικό μέρος του οικοσυστήματος. Στον νομό Γρεβενών, τα δάση βελανιδιάς κυριαρχούν στην ημιορεινή και ορεινή ζώνη, όπου απαντώνται διάφορα είδη δρυός. Ένα από τα σημαντικότερα είδη Δρυός είναι η ποδισκοφόρος Δρυς (Quercus pedunculiflora ή Quercus robur ή English Oak).

Στη Δεσκάτη του νομού Γρεβενών (περιοχή ΜΕΛΟΒΟ] υπάρχει το αρχαιότερο δέντρο της Ευρώπης, ηλικίας περίπου 1300 ετών .Πρόκειται για μία υπεραιωνόβια Δρυ (Δρυς η ποδισκοφορος/Quercus pedunculiflora ή Quercus robur), η οποία με απόφαση του Γενικού Γραμματέα Αποκεντρωμένης Διοίκησης Ηπείρου – Δυτικής Μακεδονίας κηρύχθηκε : «Διατηρητέο μνημείο της φύσης». Αυτή η Δρυς έχει διάμετρο 2,25 μέτρα. Η  η περίμετρος του κορμού της, στο ύψους του στηθαίου, είναι 7,06 μέτρα. Βρίσκεται σε υψόμετρο 658 μέτρων με συντεταγμένες 39*53’16″Ν,21*51’56″Ε και το ύψος της ξεπερνά τα είκοσι τρία μέτρα[7].

Εικόνα 4. Δεσκάτη (Περιφεριακή Ενότητα Γρεβενών)

Συχνά απαντώνται και άλλες ποικιλίες βελανιδιάς, όπως  η Δρυς η χνοώδης (Quercus pubescens) και  η Δρυς η ευθύφλοιος (Quercus cerris).
Η Δρυς η χνοώδης (Quercus pubescens) είναι πολύ συνηθισμένο δένδρο στη βόρεια και κεντρική Ελλάδα, συμπεριλαμβανομένης και της περιοχής των Γρεβενών.  Αποτελεί σημαντικό στοιχείο της ελληνικής βιοποικιλότητας και συχνά συναντάται σε μεικτά δάση μαζί με άλλα είδη δρυός ή άλλα πλατύφυλλα δένδρα.
Στο δάσος της Βάλια Κάλντα, που βρίσκεται εντός του Εθνικού Δρυμού Πίνδου στα όρια των νομών Γρεβενών και Ιωαννίνων, υπάρχουν και Βελανιδιές. Επιπλέον, η κοιλάδα της Βάλια Κάλντα, η οποία περιβάλλεται από δάση, που εκτός από βελανιδιές περιέχουν και  έλατα, φτελιές, λεύκες, αγριοκερασιές και κέδρους[8].

Επιστημονικά δεδομένα για τη Βελανιδιά
Οι βελανιδιές, εκτός από τη συμβολή τους στη φυσική ομορφιά, έχουν και σημαντικό ρόλο στην τοπική πανίδα, παρέχοντας τροφή και καταφύγιο για πολλά είδη ζώων.
Η Δρυς η ποδισκοφόρος (Quercus robur) είναι ιθαγενές δένδρο στις γεωγραφικές περιοχές του χάρτη που παρατίθεται με πράσινο χρώμα. Υπάρχει και στο νομό  Γρεβενών.

Εικόνα 5. Γεωγραφικές περιοχές της Γης, στις οποίες υπάρχει η Δρυς η ποδισκοφόρος, ως ιθαγενές δένδρο[9]

         Εικόνα 6. Δρυς η ποδισκοφόρος

        Εικόνα 7. Φύλλα της Δρυός της ποδισκοφόρου

Τα φύλλα της Βαλανιδιάς είναι ανεστραμμένα, ωοειδή, μήκους έως 20 εκ., με 5-9 αμβλείς, συνήθως ακέραιους λοβούς, ευθυγραμμισμένα σε μια εναλλακτική διάταξη[10] [Εικ. 7]
Η Δρυς είναι  μόνοικο δένδρο (τα αρσενικά και τα θηλικά άνθη βρίσκονται στο ίδιο δένδρο), στο οποίο η επικονίαση επιτυγχάνεται   με τη βοήθεια του ανέμου (ανεμόφιλo δένδρο). Τα αρσενικά άνθη  εμφανίζονται νωρίτερα από τα θηλυκά  και συνήθως βρίσκονται ως χαλαροι, κρεμαστοί ίουλοι(ταξιανθίες σε μορφή βότρυος)  μήκους 2,5 έως 8 cm. Τα  θηλυκά άνθη εμφανίζονται,  είτε μεμονωμένα είτε σε ζευγάρια και συνήθως βγάζουν ως καρπό το βελανίδι (μήκους 1,5 – 2,5 cm).

Εικόνα 8. Αρσενικά και θηλικά άνθη της Δρυός της ποδισκοφόρου

Εικόνα 9. Θηλυκά άνθη της Δρυός της ποδισκοφόρου

                 Εικόνα 10. Αρσενικά άνθη της Δρυός της ποδισκοφόρου

                           Εικόνα 11. Καρπός της Βελανιδιάς είναι το βελανίδι

                            Εικόνα 12. Βελανίδια

Οι καρποί της Βελανιδιάς είναι τα βελανίδια, τα οποία χρησιμοποιούνται ως τρόφιμο από πολλούς λαούς. Η γεύση τους έχει περιγραφεί από γλυκιά έως ελαφρώς πικρή. Η πικρή γεύση οφείλεται στις τανίνες που περιέχουν και απομακρύνεται με το βρασμό των βελανιδιών. Η έκθλιψη των βελανιδιών παρέχει έλαιο που χρησιμοποιείται για την ανακούφιση των πόνων των αρθρώσεων. Τα βελανίδια χρησιμοποιούνται και ως ζωοτροφή[11]

Η περίοδος επικονίασης για τις βελανιδιές συμβαίνει κατά τη διάρκεια της άνοιξης, ξεκινώντας από τον Mάρτιο και επεκτείνεται έως τον Μάιο ή Ιούνιο, σε ορισμένες περιοχές.
Οι γυρεόκοκοι της βελανιδιάς είναι υψηλής αλλεργιογονικότητας. Έχουν διάμετρο  30-42μ και παράγονται σε τεράστιες ποσότητες.

Εικόνα 13.  Μικρογραφίες  Ηλεκτρονικού  Μικροσκόπιου  Σάρωσης (SEM) που περιγράφουν λεπτο-
μερώς τη δομή των γυρεοκόκκων Βελανιδιάς. Αυτές οι εικόνες μπορούν να προσφέρουν μια συγκρι-
τική προοπτική για την κατανόηση των χαρακτηριστικών της γύρης του Quercus pedunculiflora.
a-d Q. μακράνθηρα. E-h Q. petraea (Υποείδος της Ιβηρικής Βελανιδιάς). I-l Q. Μισχωτή Δρυς
(robur subsp. Pedunculiflora). a,e,i, Πολική άποψη. d,h.l Ισημερινή άποψη. b,c,f,g,j,k. Μεσοκόλπιο
και αποκόλπιο (Mesocolpium and apocolpium)[12].

Εικόνα 14. a.Φωτογραφία γυρεοκόκκου Δρυός της ποδισκοφόρου με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο
σάρωσης (SEM) x 4000, b. Επιφανειακή λεπτομέρεια x 20.000[13]

Οι γυρεόκοκκοι της Δρυός έχουν ακανόνιστο εξωτερικό στρώμα (έξίνη) και τρία κωνικά ανοίγματα (αύλακες). Αυτές οι γύρες είναι τρικολπικές αποτελούμενες από τρεις αυλακώσεις με αυλάκια (όπως μηρμυκιοειδής δομή) ή εσχαροειδείς (ισοδιαμετρική τραχεία δομή) στην εξωτερική επιφάνεια[14].

Γιαυτό  οι Δρυες θεωρούνται δένδρα αλλεργιογονικής σημασίας στις περιοχές που φύονται. Την εποχή της ανθοφορίας της Βελανιδιάς οι γυρεόκοκκοι διασπείρονται μέσω του ανέμου  στην ατμόσφαιρα. Αυτό έχει ως επακόλουθο την πρόκληση αλλεργικών συμπτωμάτων (αλλεργική ρινίτιδα, αλλεργική επιπεφυκίτιδα, αλλεργικό άσθμα, αλλεργική λαρυγγίτιδα) στα άτομα που έχουν ευαισθητοποιηθεί στα αλλεργιογόνα της Βελανιδιάς.

Ο μέσος αριθμός μέγιστων μετρήσεων γύρης δρυός μπορεί να φτάσει >2000 κόκκους/m³. Η έναρξη της περιόδου γύρης βελανιδιάς αντιστοιχεί γενικά στην εποχιακή μετατόπιση από το χειμώνα στην άνοιξη με βάση το γεωγραφικό πλάτος και το υψόμετρο και μπορεί να ξεκινήσει ήδη από τα μέσα Φεβρουαρίου. Η διάρκεια της σεζόν μπορεί να διαρκέσει > 100 ημέρες και, γενικά, είναι μεγαλύτερη σε χαμηλότερα γεωγραφικά πλάτη. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, περίπου το 30% των ατόμων με αλλεργία είναι ευαισθητοποιημένα στη βελανιδιά. Στις περιοχές που υπάρχουν βελανιδιές, η  περίοδος της ανθοφορίας της  βελανιδιάς συσχετίζεται με αυξημένη χρήση φαρμάκων που ανακουφίζουν από τα συμπτώματα της αλλεργικής ρινίτιδας και επισκέψεις ή νοσηλεία στο τμήμα επειγόντων περιστατικών που σχετίζονται με το άσθμα[15].

Αλλεργιογόνα της Βελανιδιάς
Οι γυρεόκοκκοι της Βελανιδιάς περιέχουν πρωτεΐνες που διαθέτουν αλλεργιογονικότητα.  Έχει αποδειχτεί ότι το κύριο αλλεργιογόνο της Βελανιδιάς είναι το  Que a 1, που είναι μια πρωτείνη 17 kDa. Τα αλλεργιογόνα γύρης της βελανιδιάς έχουν αναφερθεί ότι είναι ομόλογα με τα αλλεργιογόνα γύρης σημύδας: Bet v 1 (πρωτεΐνη PR-10) και Bet v 2 (προφιλίνη)[16].
Επιπλέον, η αλλεργιογόνος πρωτεΐνη που δεσμεύει το ασβέστιο (πολκαλσίνη) έχει επίσης χαρακτηριστεί από τη γύρη βελανιδιάς[17].

Μια μελέτη σε 23 αλλεργικούς στη γύρη δέντρων ασθενείς από την Ελβετία και 26 αλλεργικούς στη γύρη σημύδας από την Αυστρία εντόπισε αλλεργιογόνα που σχετίζονται με Bet v 1 (PR-10), Bet v 2 (profilin) και Bet v 4 (polcalcin) σε γύρη βελανιδιάς . Ωστόσο, έχουν δείξει ασθενή αντιδραστικότητα IgE και αναγνωρίζονται από λιγότερους ασθενείς από τη γύρη σημύδας. Βρήκαν επίσης ένα αλλεργιογόνο 60 kDa ως το πιο σημαντικό αλλεργιογόνο που αντιδρά στο IgE στη γύρη βελανιδιάς[18].

H βελανιδιά ανήκει στην ομόλογη ομάδα της σημύδας. Έχει αποδειχθεί εκτεταμένη ανοσολογική διασταυρούμενη αντιδραστικότητα μεταξύ των αλλεργιογόνων γύρης βελανιδιάς και της γύρης σημύδας και πιο συγκεκριμένα, των κύριων αλλεργιογόνων τους Que a 1 και Bet v 1.
Oι γυρεόκοκκοι της  οξιάς και βελανιδιάς επιδεικνύουν διασταυρουμένη αλλεργιογονικότητα  με τα  αλλεργιογόνα των γυρεοκόκκων της  σημύδας Bet v 1, Bet v 2 και Bet v 4 και με το αλλεργιογόνο Phl p 4 που μοιάζει με ένζυμο berberine bridge από τους γυρεόκοκκους του Φλέου του Λειμώνιου (Timothy grass)[19].

Το Bet v 1 (κύριο αλλεργιογόνο από τη σημύδα) αναγνωρίζεται ως αλλεργιογόνος δείκτης για ευαισθητοποίηση στη γύρη από είδη της τάξης των Φηγωδών (Fagales) (σημύδα, σκλήθρα, γαύρος, φουντούκι, κοινή οξιά, δρυς, καστανιά). Αυτό το αλλεργιογόνο αποκαλύπτεται επίσης ότι παρουσιάζει υψηλή διασταυρούμενη αντιδραστικότητα και ομοιότητα αλληλουχίας με άλλα είδη Φηγωδών.
Η διασταυρούμενη αντιδραστικότητα μεταξύ βελανιδιάς και σημύδας έχει επιπτώσεις στην ανοσοθεραπεία αλλεργίας, επειδή οι κατευθυντήριες οδηγίες προτείνουμε την επιλογή ενός αντιπροσωπευτικού αλλεργιογόνου σε μια ομόλογη ομάδα για την ανοσοθεραπεία αλλεργίας, μια αρχή που θα ισχύει για τη βελανιδιά.  Στην Ελλάδα υπάρχουν συμήδες (Betula pendula), αν και δεν είναι ιδιαίτερα διαδεδομένες. Η συμήδα είναι ένα φυλλοβόλο δέντρο που προτιμά ψυχρότερα κλίματα και υγρά εδάφη, επομένως βρίσκεται κυρίως σε ορεινές και βόρειες περιοχές της χώρας, όπως η Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, Δράμα (Φαλακρό όρος) και η Πίνδος[20] .

Η περίοδος της ανθοφορίας της Βελανιδιάς  μπορεί να επηρεαστεί από το ποικίλο υψόμετρο, τις καιρικές συνθήκες, τη βροχόπτωση και τη γενετική σύνθεση των δέντρων. Η Βελανιδιά ο μπορεί να παράγει τις μεγαλύτερες ποσότητες γυρεοκόκκων από οποιοδήποτε άλλο φυτό. Η αποβολή γύρης (συμβαίνει εντός 3 ημερών) επηρεάζεται από ελαφρούς ανέμους (αυξημένη αποβολή) ή μεγάλες βροχερές ημέρες (καθυστερημένη αποβολή)[21].
H πρόκληση αλλεργικών συμπτωμάτων από το ανώτερο και κατώτερο αναπνευστικό σύστημα ατόμων που έχουν ευαισθητοποιηθεί στα αλλεργιογόνα των γυρεοκόκκων της Βελανιδιάς  είναι   ιδιαίτερης σημασίας στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική[22].

Επιπολασμός στην αλλεργία στην Βελανιδιά
Ο επιπολασμός της αλλεργίας, των ευαίσθητων ατόμων  στην αλλεργιογόνο  γύρη των δέντρων της  τάξης των Φηγωδών (Fagales) (βελανιδιά, σημύδα, γαύρος, φουντουκιά, σκλήθρα κλπ) έχει υπολογιστεί  είναι 20% μεταξύ του ευρωπαϊκού αλλεργικού πληθυσμού[23].
Στον νομό Γρεβενών, τα δάση βελανιδιάς κυριαρχούν στην ημιορεινή ζώνη, όπου απαντώνται διάφορα είδη δρυός με κύριο αντιπρόσωπο την υπεραιωνόβια  ποδισκοφόρο Δρυ (Quercus pedunculiflora) της  Δεσκάτης.
Η δράση των αλλεργιογόνων γυρεοκόκκων της Δρυός εξαρτώνται από την ικανότητά τους να μετακινούνται με τον άνεμο  και από τον αριθμό των γυρεοκόκκων που τελικά φτάνουν στους σταθμούς γυρεοπαγίδων, όπου γίνεται η καταμέτρησή τους.

Oι έρευνες αλλεργιογονικότητας των γυρεοκόκκων της Δρυός, που έγιναν στην Ισπανία έδειξαν ότι, οι γυρεόκοκκοι μπορεί να ταξιδέψουν ακόμη και 66km από το δάσος παραγωγής τους. Η μέση ημερήσια συγκέντρωση γύρης Δρυός   μπορεί να υπερβεί τα 1.700 Pm^(-3), τα επίπεδα φτάνουν όχι λιγότερο από 24 ημέρες σε ένα μόνο έτος. Η μέτρηση 1.700 Pm^(-3) υποδηλώνει ότι η συγκέντρωση γύρης μπορεί να ξεπεράσει τα 1.700 σωματίδια ανά κυβικό μέτρο (m³) αέρα. Τα 1.700 Pm^(-3)θεωρείται πολύ υψηλή συγκέντρωση γύρης.

Η υψηλή συγκέντρωση γύρης Δρυός σχετίζεται  κυρίως με γεγονότα μέτριας ταχύτητας ανέμου (6-10ms(-1)). Η φράση “γεγονότα μέτριας ταχύτητας ανέμου (6–10 m/s)”σημαίνει 6 έως 10 μέτρα ανά δευτερόλεπτο (m/s). Αν μετατρέψουμε αυτήν την ταχύτητα σε χιλιόμετρα την ώρα (km/h), ισούται με 22–36 km/h .Η υψηλή ταχύτητα ανέμου (16-20ms(-)) φαίνεται να σχετίζεται με χαμηλές συγκεντρώσεις γυρεοκόκκων[24].

Πως εξηγείται η αλλεργία ενός ατόμου στη Βελανιδιά, ενώ στο περιβάλλον του δεν υπάρχουν Βελανιδιές;
Υπάρχουν άτομα που εκδηλώνουν συμπτώματα αλλεργικής ρινίτιδας ή αλλεργικού άσθματος ή αλλεργικής επιπεφυκίτιδας και να έχουν θετικές τις ενδοεπιδερμικές αντιδράσεις νυγμού στο αλλεργιογόνο της Βελανιδιάς PR10. Άλλα άτομα έχουν θετικές δερμοαντιδράσεις νυγμού προς τo αλλεργιογόνο της συμήδας Βet v 1, ενώ στο περιβάλλον τους δεν υπάρχουν σημύδες.Το σύνδρομο γύρης-τροφικής αλλεργίας (PFAS) ή σύνδρομο στοματικής αλλεργίας, που σχετίζεται με το αλλεργιογόνο PR10 από λαχανικά είναι συνηθισμένο στη Βόρεια Ευρώπη, ενώ στις μεσογειακές χώρες το PFAS έχει κατά προτίμηση συσχετιστεί με τα φυτικά αλλεργιογόνα προφιλίνες, χωρίς να  υπάρχουν στο περιβάλλον τους σημήδες ή Βελανιδιές.

Η αλλεργία στα Φηγώδη ( Fagales)  μπορεί να εντοπιστεί σε περιοχές χωρίς Σημύδα ή Βελανιδιά και να οφείλεται σε άλλα δένδρα που ανήκουν στα Φηγώδη και υπάρχουν στις περιοχές διαμονής των πασχόντων. Εφόσον η Συμήδα ή Βελανιδιά  δεν υπάρχουν σε μια γεωγραφική περιοχή δεν μπορεί να είναι ο κύριος ευαισθητοποιητής των αλλεργικών ατόμων.  Συνεπώς, πρέπει να υπάρχει άλλο ένοχο αλλεργιογόνο από κάποιο άλλο δένδρο των Φηγωδών, όπως  σκλήθρα, φουντουκιά, γαύρος και καστανιά, που είναι δέντρα με ιδιαίτερα ευαισθητοποιητική γύρη, λόγω της παρουσίας των αλλεργιογόνων PR10.

Τα αλλεργιογόνα PR10 έχουν πράγματι περιγραφεί και σε άλλα είδη Φυγωδών. Τα αλλεργιογόνα της  σημύδας μπορεί  είναι χρήσιμα για τη παρασκευή του  αλλεργιογόνου εκχυλίσματος που χρησιμοποιείται διαγνωστικά με ενδοεπιδερμική δοκιμασία νυγμού, αλλά είναι επίσης τα αποκλειστικά εργαλεία για μια λεπτή διαγνωστική και επιδημιολογική προσέγγιση της αλλεργίας στη γύρη των λοιπών Φηγωδών. Τα αλλεργιογόνα μόρια από την οικογένεια της φουντουκιάς θα αυξήσουν το πάνελ των διαθέσιμων αντιδραστηρίων για την προσέγγιση με βάση τα μόρια στη διάγνωση και τη θεραπεία αλλεργιών. Η ανίχνευση της αλλεργίας στη Βελανιδιά σε μια περιοχή χωρίς Σημύδα μπορεί να γίνει, χρησιμοποιώντας εκχυλίσματα γύρης  Φηγωδών  και ανασυνδυασμένα αλλεργιογόνα σημύδας (rBet v 1, rBet v 2, rBet v 4) στη δοκιμασία RAST  (Radio Allergo Sorbent Test [25].

Tα αλλεργιογόνα  rBet v 1 και το rBet v 2 περιέχουν τους περισσότερους από τους ειδικούς για τη γύρη επίτοπους IgE των Φηγωδών  και μπορούν επομένως να υποκαταστήσουν εκχυλίσματα γύρης φυσικών Φηγωδών  δέντρων,  όχι μόνο για τη  διάγνωση,  αλλά και για την προσαρμοσμένη στον ασθενή ανοσοθεραπεία της αλλεργίας στη γύρη κάποιου εκ των δένδρων των Φηγωδών[26].

Η Δρυς η Αρία (Quercus ilex) είναι καλό υποψήφιο δένδρο, του οποίου τα εκχυλίσματα της γύρης του μπορούν να χρησιμοποιηθούν στις ενδοεπιδερμικές δοκιμασίες νυγμού (skin prock tests), καθώς ανήκει στην τάξη των Φηγωδών (Fagales). Η ευαισθητοποίηση στη γύρη της Q. ilex έχει αυξηθεί σημαντικά από το 1995. Αυτή η ευαισθητοποίηση μπορεί να είναι σημαντική, καθώς η παρουσία του συνδρόμου γύρης-τροφικής αλλεργίας  σε αυτόν τον ευαισθητοποιημένο πληθυσμό προς την Q. Ilex  είναι υψηλότερη από ό,τι σε ασθενείς που δεν έχουν ευαισθητοποιηθεί στην Q. ilex. Το  αλλεργιογόνο της Quercus Ilex  είναι το  πρώτο που  έχει περιγραφεί και σχετίζεται με το σύνδρομο γύρης-τροφικής αλλεργίας σε Ισπανούς ασθενείς που ευαισθητοποιήθηκαν στο PR10, αλλά δεν εκτέθηκαν στη γύρη σημύδας[27].

Πρωτεομική ταυτοποίηση αλλεργιογόνων πρωτεϊνών σε βελανίδια  βελανιδιάς ( Quercus ilex)
Η πρωτεομική είναι η μελέτη των αλληλεπιδράσεων, της λειτουργίας, της σύνθεσης και των δομών των πρωτεϊνών και των κυτταρικών τους δραστηριοτήτων [28].
Η πρωτεωμική ταυτοποίηση αναφέρεται στη διαδικασία αναγνώρισης και χαρακτηρισμού των πρωτεϊνών που υπάρχουν σε ένα βιολογικό δείγμα, χρησιμοποιώντας τεχνικές όπως η φασματομετρία μάζας ή η αλληλούχιση πρωτεϊνών[29]. Η έρευνα των πρωτεϊνων και των αλλργιογόνων των βελανιδιών γίνεται με πρωτεωμική ταυτοποίηση.

Οι άνθρωποι χρησιμοποιούσαν τα βελανίδια Quercus ilex ως βασική τροφή από την αρχαιότητα. Πρόσφατα, η διατροφική και θρεπτική τους αξία έχει αναζωπυρώσει το ενδιαφέρον για ανθρώπινη κατανάλωση. Η διασφάλιση της ασφάλειάς τους ως τροφής προϋποθέτει την αξιολόγηση της αλλεργιογόνου δυνατότητάς τους.  Το 2025 η Tamara Hernandez-Lao και οι συνεργάτες της μελέτησαν με πρωτεωμική ταυτοποίηση το αλλεργιογονικό προφιλ  των βελανιδιών με ανάλυση in silico του γονιδιώματος και του μεταγραφήματος του  Δρυός της Αρίας (Quercus Ilex) . Επιπλέον, διεξήγαγαν  ανάλυση ανοσοστύπωσης συγκεντρωμένων ορών από ασθενείς αλλεργικούς σε διάφορους ξηρούς καρπούς, με ανοσοαντιδραστικές ζώνες που υποβλήθηκαν σε ανάλυση φασματομετρίας μάζας.

Τα πιο αξιοσημείωτα αλλεργιογόνα που εντόπισαν ανήκουν στις οικογένειες Bet v 1, προφιλίνης, προλαμίνης, Hsp70 και κυκλοφιλίνης. Τα βελανίδια από διαφορετικά μητρικά δέντρα εμφάνισαν επίσης διαφορετικά πρότυπα ευαισθητοποίησης IgE. Έτσι, τα βελανίδια από δέντρα που εμφανίζουν συμπτώματα βλάβης και βρίσκονται σε παρακμασμένες περιοχές, είχαν υψηλότερη περιεκτικότητα σε αλλεργιογόνα από αυτά υγιών δένδρων, γεγονός που αντιστοιχούσε σε μεγαλύτερη αφθονία πρωτεϊνών που σχετίζονται με το στρες[30].

Ποια εποχή του χρόνου είναι η χειρότερη για τα ευαισθητοποιημένα άτομα τη γύρη της Βελανιδιάς;
Η εποχή της αλλεργίας στη βελανιδιά ευθυγραμμίζεται με άλλες εποχιακές αλλεργίες που σχετίζονται με τα δέντρα και άλλα αλλεργιογόνα φυτά, τα οποία  ξεκινούν την άνοιξη και το καλοκαίρι . Ενώ τα δέντρα παράγουν την περισσότερη γύρη από τον Μάρτιο έως τον Μάιο, η εποχή της αλλεργίας στη γύρη των δέντρων στις νότιες περιοχές της Ελλάδος μπορεί να ξεκινήσει ήδη από τον Ιανουάριο, με πολλαπλές αιχμές κατά τη διάρκεια του έτους.

Μπορεί η γύρη δρυός να προκαλέσει προβλήματα στα μάτια;
Οι αλλεργιογόνοι γυρεόκοκκοι της Βελανιδιάς μπορεί  να προκαλέσουν εκτός από την αλλεργική ρινίτιδα και το άσθμα και αλλεργική επιπεφυκίτιδα.  Βεβαίως λαμβάνεται υπόψη το γεγονός ότι η βελανιδιά έχει διασταυρουμένη αλλεργιογονικότητα  με την  σημύδα, την σκλήθρα και τη  φουντουκιά. Οι γυρεόκκοκοι αυτών των δένδρων έχουν κοινό το αλλεργιογόνο της γύρης της  Θηλώδους ή κρεμοκλαδούς σημύδας (Betula verrucosa)[31].

Η αλλεργική επιπεφυκίτιδα εκδηλώνεται με ερυθρότητα των επιπεφυκότων των ματιών, κνησμό, δακρύρροια και αίσθηση καύσου. Ακολουθεί  μείωση της παραγωγής των δακρύων που καταλήγει σε ξηροφθαλμία. Η έντονη δακρύρροια συνοδεύεται από προσωρινή θόλωση της όρασης. Πολλοί ασθενείς εμφανίζουν φωτοευαισθησία εξαιτίας της αλλεργικής φλεγμονής των επιπεφυκότων. Γιαυτό τα άτομα που εργάζονται σε περιοχές δασών με δένδρα όπως οι βελανιδιά ή άλλα δένδρα που έχουν κοινό αλλεργιογόνο με τη βελανιδιά θα πρέπει να φορούν προστατευτικά γυαλία και να χρησιμοποιούν οφθαλμικές σταγόνες κάποιου τοπικού αντιισταμινικού. Εφόσον αποδειχθεί η αλλεργία στη Βελανιδιά με ενδοεπιδερμικές δοκιμασίες νυγμού ή εργαστηριακά με τη δοκιμασία RAST, αυτή μπορεί να θεραπευτεί ριζικά με υπογλώσσια ανοσοθεραπεία. Η ανοσοθεραπεία της αλλεργικής επιπεφυκίτιδας θεραπεύει ταυτόχρονα και την αλλεργική ρινίτιδα και το αλλεργικό άσθμα, που μπορεί να συνυπάρχουν σε ορισμένους ασθενείς[32].

Στις βελανιδιές εγκαθίστανται και αναπτύσσονται πομπικές κάμπιες (Oak processionary caterpillars) κατά τη διάρκεια του τέλους της άνοιξης και των αρχών του καλοκαιριού. Οι πομπικές κάμπιες της Δρυός ή οι προνύμφες τους καλύπτονται με χιλιάδες λεπτές, ερεθιστικές τρίχες . Αυτές μπορούν να απελευθερωθούν ως αμυντικός μηχανισμός, ή να εκτοξευθούν  από τον άνεμο και να έρθουν σε επαφή με ανθρώπους και ζώα. Η επαφή μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα που κυμαίνονται από ένα ήπιο κνησμό και εξάνθημα έως αλλεργικές αντιδράσεις. Οι τρίχες των καμπιών μπορεί να προκαλέσουν   ένεση στον επιπεφυκότα των οφθαλμών, αίσθηση ξένου σώματος, πόνο, κνησμό και/ή αίσθηση καψίματος. Με οφθαλμιατρική  εξέταση μπορεί να εντοπιστούν οι τρίχες των καμπιών και να απομακρυνθούν από τον οφθαλμίατρο. Οι τρίχες των καμπιών μπορεί να ανιχνευτούν στον επιφανειακό και βαθύτερο κερατοειδή.

           Εικ. 15. Μια πομπή καμπιών της Βελανιδίας  στον κορμό της Δρυός (Picture: Henry Kuppen)[33]

                       Εικ.16. Πομπικές κάμπιες Δρυός σε μερικώς φαγωμένα Φύλλα[34].

Η μαζική αναπαραγωγή  της πομπικής κάμπιας της βελανιδιάς  μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο αριθμό ασθενών με οφθαλμικά ενοχλήματα, που σχετίζονται με τις τρίχες της κάμπιας.
Μέσα σε αυτήν την εποχή που κυκλοφορούν οι κάμπιες, οι άνθρωποι θα πρέπει να είναι (περισσότερο) ενεργά ευαισθητοποιημένοι ώστε να αποφεύγουν τα δέντρα με τρίχες πομπικής κάμπιας, να λαμβάνουν προφυλάξεις και να αποφεύγουν το τρίψιμο των ματιών όταν έχουν ενοχλήματα.
Η πλήρης χειρουργική αφαίρεση των τριχών  των καμπιών μπορεί να είναι δύσκολη και συχνά αποτυχημένη λόγω του μικροσκοπικού τους μεγέθους και της συχνά στρωματικής εντόπισης,  που πιθανότατα προκύπτει από τρίψιμο των ματιών. Μακροπρόθεσμα, οι τρίχες που μένουν στα μάτια έχουν δείξει ότι αναπτύσσουν θολότητα της όρασης,  μεταναστεύουν εντός του κερατοειδούς ή εξαφανίζονται/διαλύονται. Δεδομένου ότι αυτό μπορεί να συνοδεύεται από μια φλεγμονώδη αντίδραση, η μακροχρόνια παρακολούθηση και τα τοπικά στεροειδή μπορεί να είναι χρήσιμα[35].

Εκτός από τη γύρη, ποιες άλλες ουσίες της Βελανιδιάς  μπορούν να προκαλέσουν συμπτώματα αλλεργίας;
Εκτός από τη γύρη, υπάρχουν και άλλες ουσίες της βελανιδιάς (δρυός) που μπορούν να προκαλέσουν αλλεργικά συμπτώματα, όπως: Δερματική αλλεργία από δρυΐνη (quercin ή urushiol-like substances).
Ο φλοιός, τα φύλλα και τα βελανίδια περιέχουν δρυΐνη (quercin, μορφή ταννικού οξέος) μια ουσία παρόμοια με την ουρουσιόλη, που βρίσκεται στον δηλητηριώδη κισσό. Η δρυΐνη μπορεί να προκαλέσει δερματίτιδα εξ επαφής, με συμπτώματα όπως ο κνησμός, η ερυθρότητα, το εξανθήματα ή οι φλύκταινες[36].

Οι επαγγελματικές αλλεργικές δερματοπάθειες προκαλούνται κυρίως από τη σκόνη σκληρών ξύλων, κυρίως λόγω αλλεργίας τύπου IV, αλλά μπορεί επίσης να προκληθούν από σκόνες μαλακού ξύλου. Οι δοκιμασίες επιθέματος (patch τεστ) μπορούν να γίνουν με σκόνες ξύλου, αλλά θα πρέπει να επιβεβαιωθούν με δοκιμασία  επιθέματος με αλλεργιογόνα ξύλου, εάν είναι δυνατόν[37].

Η έκθεση σε σκόνη βελανιδιάς και οξιάς μπορεί να οδηγήσει στην ανάπτυξη πονόλαιμου και βρογχικής υπεραντiδραστικότητας, που μπορεί να συνοδεύεται από βήχα, δύσπνοια και ρινική συμφόρηση[38] .
Aποτέλεσμα της υψηλής υγρασίας που επικρατεί στο δάσος είναι η αποσύνθεση της οργανικής ύλης των φύλλων και του φλοιού του κορμού της Βελανιδιάς και των λοιπών δένδρων. Επειδή η οργανική ύλη σε αποσύνθεση είναι πολύ άφθονη, το δασικό περιβάλλον αποτελεί επίσης ευνοϊκό έδαφος για την ανάπτυξη αλλεργιογόνων μυκήτων. Αντίστοιχα, τα σπόρια των μυκήτων μπορούν να οδηγήσουν στην πρόκληση αλλεργικών εκδηλώσεων όπως αυτές που οφείλονται σε αλλεργιογόνους γυρεοκόκκους.

Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση
1.GRIGORIADIS, N., & ZAGAS, T. (2005). CONTRIBUTION OF THE EXTENSION OF ROTATION TO ECOLOGY AND PRODUCTIVITY IN A GREEK OAK COPPICE FOREST. Annali Di Botanica, 5, 39–47. https://doi.org/10.4462/annbotrm-9209
2.Δ.Ν.Γέλης. Η Αλλεργία στην Ωτορινολαρυγγολογία. 1985. Σελ.
3.Vassileios Daskalopoulos, Elias Polemis, Irini-Evangelia Kioupidi, Panayiotis Trigas, Georgios I Zervakis. Evaluation of the Colonization of Plants from Five Quercus Taxa Native to Greece by Tuber aestivum (Ascomycota, Pezizales). Life (Basel). 2024 Jul 7;14(7):852.  doi: 10.3390/life14070852.
4.Chatziphilippidis G., Spyroglou G. Modelling the Growth of Quercus frainetto in Greece. In: Hasenauer H., editor. Sustainable Forest Management. Springer; Berlin/Heidelberg, Germany: 2006. pp. 373–395. [Google Scholar]
5.Dimopoulos P., Bergmeier E., Eleftheriadou E., Theodoropoulos K., Gerasimidis A., Tsiafouli M. Identification and Interpretation Guide for the Forest Habitats of Greece. University of Western Greece Publication; Agrinio, Greece: 2012. [Google Scholar]
6.Δασικός Χάρτης Ν. Γρεβενών (2000). Εθνική Στατιστική Υπηρεσία της Ελλάδος. Υπουργείο Γεωργίας –Δασική Υπηρεσία.
7.https://kede.gr/sti-deskati-to-archaiotero-dentro-tis-evropis/
8.Απόστολος Διανέλλος. Βάλια Κάλντα, Διαδρομή ερμηνείας της φύσης ,Κοιλάδα , Αρκουδόρεμα. Εκδόσεις: Εταιρία προστασίας Βάλια Κάλντας, 2009
9.Govaerts, R. & Frodin, D.G. (1998). World Checklist and Bibliography of Fagales: 1-408. The Board of Trustees of the Royal Botanic Gardens, Kew. [Cited as Quercus robur subsp. pedunculiflora.]
10.USDA. WHITE OAK (Quercus alba L.). In: Service USDoANRC, editor. Los Angeles: USDA NRCS National Plant Data Center; 2002.
11.Ηarris Steinman and Sarah Ruben. ImmunoCAPTM. Tree pollens. Allergy-Which allergens? Pharmacia Diagnostics AB, 2005
12.Parisa Panahi, Mohammad R. Pourmajidian, Asghar Fallah, Mehdi Pourhashemi. Pollen morphology of Quercus (subgenus Quercus, section Quercus) in Iran and its systematic implication. Acta Soc Bot Pol 81(1):33-41 DOI: 10.5586/asbp.2012.005
13.Smit A. A scanning electron microscopical study of the pollen morphology in the genus Quercus. Acta Bot Neerl. 1973;22: 655–665
14.Hoen, P. (1999, April 16). Glossary of Pollen and Spore Terminology Second and revised edition. (P. Hoen, Editor) Retrieved July 21, 2014, from Laboratory of Palaeobotany and Palynology: http://www.pollen.mtu.edu/glos-gtx/glos-int.htm
15.David I Bernstein, Peter A Würtzen, Lawrence DuBuske, Michael S Blaiss, Anne K Ellis, Richard W Weber, Hendrik Nolte. Allergy to oak pollen in North America. Allergy Asthma Proc. 2021 Jan 1;42(1):43-54. doi: 10.2500/aap.2021.42.200089.
16.R E Rossi , G Monasterolo, D Operti, M Corsi. Evaluation of recombinant allergens Bet v 1 and Bet v 2 (profilin) by Pharmacia CAP system in patients with pollen-related allergy to birch and apple. Allergy. 1996 Dec;51(12):940-5.
17.Asero R. Hypersensitivity to pollen panallergens (profilin and polcalcin) detected in vitro and in vivo: a comparative analysis. J Investig Allergol Clin Immunol. 2011;21(4):323-4.
18.Egger C, Focke M, Bircher AJ, Scherer K, Mothes-Luksch N, Horak F, et al. The allergen profile of beech and oak pollen. Clin Exp Allergy. 2008;38(10):1688-96.
19.Jeong KY, Lee J, Sang MK, Lee YS, Park KH, Lee JH, Park JW.Sensitization profile to sawtooth oak component allergens and their clinical implications. J Clin Lab Anal. 2021 Jul;35(7):e23825.
20.Bernstein DI, Würtzen PA, DuBuske L, Blaiss MS, Ellis AK, Weber RW, Nolte H. Allergy to oak pollen in North America. .Allergy Asthma Proc. 2021 Jan 1;42(1):43-54.
21.Oh J-W. Pollen Allergy in a Changing World. 2018:86.
22.Movérare R, Everberg H, Carlsson R, Holtz A, Thunberg R, Olsson P, et al. Purification and characterization of the major oak pollen allergen Que a 1 for component-resolved diagnostics using ImmunoCAP. Int Arch Allergy Immunol. 2008;146(3):203-11.
23.Niederberger V, Pauli G, Grönlund H, Fröschl R, Rumpold H, Kraft D, et al. Recombinant birch pollen allergens (rBet v 1 and rBet v 2) contain most of the IgE epitopes present in birch, alder, hornbeam, hazel, and oak pollen: a quantitative IgE inhibition study with sera from different populations. J Allergy Clin Immunol. 1998;102(4 Pt 1):579-91.
24.Maya-Manzano JM, Fernández-Rodríguez S, Smith M, Tormo-Molina R, Reynolds AM, Silva-Palacios I, Gonzalo-Garijo Á, Sadyś M.Airborne Quercus pollen in SW Spain: Identifying favourable conditions for atmospheric transport and potential source areas.
Sci Total Environ. 2016 Nov 15;571:1037-47.
25.A Mari, M Wallner, F Ferreira. Fagales pollen sensitization in a birch-free area: a respiratory cohort survey using Fagales pollen extracts and birch recombinant allergens (rBet v 1, rBet v 2, rBet v 4). Clin Exp Allergy. 2003 Oct;33(10):1419-28.
26.V Niederberger, G Pauli, H Grönlund, R Fröschl, H Rumpold, D Kraft, R Valenta, S Spitzauer. Recombinant birch pollen allergens (rBet v 1 and rBet v 2) contain most of the IgE epitopes present in birch, alder, hornbeam, hazel, and oak pollen: a quantitative IgE inhibition study with sera from different populations. J Allergy Clin Immunol. 1998 Oct;102(4 Pt 1):579-91.
27.Pedrosa M, Guerrero-Sanchez VM, Canales-Bueno N, Loli-Ausejo D, Castillejo MÁ, Quirce S, Jorrin-Novo JV, Rodriguez-Perez R.Quercus ilex pollen allergen, Que i 1, responsible for pollen food allergy syndrome caused by fruits in Spanish allergic patients. Clin Exp Allergy. 2020 Jul;50(7):815-823.
28.Wilkins MR, Sanchez JC, Gooley AA, Appel RD, Humphery-Smith I, Hochstrasser DF, Williams KL. Progress with proteome projects: why all proteins expressed by a genome should be identified and how to do it. Biotechnol Genet Eng Rev. 1996;13:19–50.
29.Raed Abdullah Alharbi. Proteomics approach and techniques in identification of reliable biomarkers for diseases. Saudi J Biol Sci. 2020 Jan 27;27(3):968–974.
30.Hernández-Lao T, Rodríguez-Pérez R, Labella-Ortega M, Muñoz Triviño M, Pedrosa M, Rey MD, Jorrín-Novo JV, Castillejo-Sánchez MÁ. Proteomic identification of allergenic proteins in holm oak (Quercus ilex) seeds.
Food Chem. 2025 Feb 1;464(Pt 1):141667.
31.Nolte H, Waserman S, Ellis AK, Biedermann T, Würtzen PA. Treatment Effect of the Tree Pollen SLIT-Tablet on Allergic Rhinoconjunctivitis During Oak Pollen Season. J Allergy Clin Immunol Pract. 2021 May;9(5):1871-1878.
32.Creticos PS, Gunaydin FE, Nolte H, Damask C, Durham SR. Allergen Immunotherapy: The Evidence Supporting the Efficacy and Safety of Subcutaneous Immunotherapy and Sublingual Forms of Immunotherapy for Allergic Rhinitis/Conjunctivitis and Asthma. J Allergy Clin Immunol Pract. 2024 Jun;12(6):1415-1427.
33.https://www.forestresearch.gov.uk/tools-and-resources/
34.[https://www.forestresearch.gov.uk/tools-and-resources/
35.Leclaire MD, Vietmeier FE, Treder M, Eter N, Baydoun L.Ocular involvement of oak processionary caterpillar hairs: Clinical outcome up to one year. Graefes Arch Clin Exp Ophthalmol. 2024 Nov 12.
36.Kim P, Maibach H. Innovation in prevention of poison oak contact dermatitis. Arch Dermatol Res. 2024 Sep 3;316(8):596
37.T Estlander, R Jolanki, K Alanko, L Kanerva. Occupational allergic contact dermatitis caused by wood dusts Contact Dermatitis. 2001 Apr;44(4):213-7.
38.Bohadana AB, Massin N, Wild P, Toamain JP, Engel S, Goutet P. Symptoms, airway responsiveness, and exposure to dust in beech and oak wood workers. Occup Environ Med. 2000 Apr;57(4):268-73.