Συγγραφείς: Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης ΜD, ORL, DDS, PhD και Αικατερίνη Γκέλη, MD, Radiologist
Η έλλειψη ψευδαργύρου είναι διαδεδομένη σε όλο τον κόσμο Ο ψευδάργυρος είναι το δεύτερο από πλευράς συχνότητας χορήγησης στο γενικό πληθυσμό από τους θεράποντες ιατρούς. Η έλλειψη ή ανεπάρκεια του ψευδαργύρου μπορεί να εκδηλωθεί με πολλούς τρόπους, επειδή ο ψευδάργυρος συμμετέχει σε περισσότερες από 300 διαφορετικές κυτταρικές χημικές διεργασίες στο ανθρώπινο σώμα.
Τα άτομα που κινδυνεύουν περισσότερο να εμφανίσουν χαμηλά επίπεδα συγκεντρώσεων ψευδαργύρου στον οργανισμό τους είναι οι αυστηρά φυτοφάγοι (vegans)[1], τα άτομα με προβλήματα από το πεπτικό τους σύστημα, όπως το διαπερατό ή διάτρητο έντερο (leaky gut)[2], η αλκοολική ηπατοπάθεια [3] τα άτομα που χρησιμοποιούν χρονίως γαστροπροστατευτικά φάρμακα, όπως οι αναστολείς ιόντων πρωτονίων για τη θεραπεία του γαστρικού έλκους, γαστροποισοφαγικής παλινδρόμησης, κλπ (Νexium, Laprazol, Losec, Zurcasol, Pariet)[4] ή άτομα με αλκοολισμό[5].
Τα ευεργετικά αποτελέσματα του ψευδαργύρου στον ανθρώπινο οργανισμό είναι πολλά. Εδώ γίνεται επικέντρωση στην ορμονική υγεία.
Οφέλη του ψευδάργυρου
Ο ψευδάργυρος έχει εμπλακεί στην ανάπτυξη των όρχεων, την ωρίμανση του σπέρματος και τη σύνθεση τεστοστερόνης. Η ωρίμανση των ωαρίων, η ωορρηξία, η ωχρινόλυση και η ατρησία των ωοθυλακίων επηρεάζονται επίσης από τις αντιδραστικές ρίζες οξυγόνου.
Μετά τη γονιμοποίηση, η γλουταθειόνη είναι σημαντική για την αποσυμπύκνωση του πυρήνα του σπέρματος και το σχηματισμό του προπυρήνα. Το φυλλικό οξύ, ο ψευδάργυρος, οι αντιδραστικές ρίζες οξυγόνου και οι θειόλες επηρεάζουν την απόπτωση, η οποία είναι σημαντική για την απελευθέρωση σπέρματος, τη ρύθμιση της ατρησίας των ωοθυλακίων, τον εκφυλισμό του ωχρού σωματίου και την αποβολή του ενδομητρίου.
Επομένως, οι συγκεντρώσεις αυτών των θρεπτικών συστατικών μπορεί να έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην αναπαραγωγή [7]. Ο ψευδάργυρος μειώνει, αλλά και ανεβάζει τα ανδρογόνα (τεστοστερόνη). Αυτό εξαρτάται από το τι χρειάζεται το άτομο.
Οι γυναίκες με σύνδρομο πολυκυστικών ωοθηκών μπορεί να χρειαστούν ψευδάργυρο για να μειώσουν την τεστοστερόνη, ενώ οι άνδρες με χαμηλά επίπεδα τεστοστερόνης θα ωφεληθούν από τη συμπληρωματική λήψη ψευδαργύρου, η οποία θα επαναφέρει τα επίπεδα της τεστοστερόνης στα φυσιολογικά επίπεδα[8].
Ο ψευδάργυρος είναι απαραίτητος στη ρύθμιση μιας ποικιλίας φυσιολογικών και βιοχημικών γεγονότων στον οργανισμό. Παίζει κρίσιμο ρόλο στη διατήρηση της ακεραιότητας της κυτταρικής μεμβράνης, του μεταβολισμού πρωτεϊνών-υδατανθράκων-λιπιδίων, του ανοσοποιητικού συστήματος, του τραυματισμού του τραύματος και στη ρύθμιση μιας σειράς άλλων βιολογικών διεργασιών που σχετίζονται με την κανονική ανάπτυξη[9].
Τα φυσιολογικά και βιοχημικά επίπεδα πολλών ορμονών επηρεάζονται από το μεταβολισμό του ψευδαργύρου. Ως εκ τούτου, η εξασθένηση της ανάπτυξης, ο υπογοναδισμός και ορισμένες ενδοκρινικές παθήσεις σχετίζονται με την ανεπάρκεια ψευδαργύρου. Αυτές οι επιδράσεις του ψευδαργύρου θεωρούνται ευέλικτες[9].
Ο ψευδάργυρος αυξάνει τη σύνθεση της αυξητικής ορμόνης και τον αριθμό των υποδοχέων της. Ως εκ τούτου, είναι ένας σημαντικός μεσολαβητής στη δέσμευση αυτής της ορμόνης στον υποδοχέα της[9].
Ο ψευδάργυρος βρίσκεται σε μεγάλη ποσότητα στον ιστό του παγκρέατος και παίζει ρόλο στη ρύθμιση της δράσης της ινσουλίνης. Ο ψευδάργυρος εμπλέκεται στο μεταβολισμό των ορμονών του θυρεοειδούς, όπως η σύνθεση ορμονών, η δραστηριότητα των υποδοχέων, η μετατροπή της Τ4 σε Τ3 και η παραγωγή πρωτεϊνών-φορέων[9].
Τα χαμηλά επίπεδα ψευδαργύρου και τα υψηλά επίπεδα λεπτίνης σε παχύσαρκα άτομα δείχνουν μια κρίσιμη σχέση μεταξύ ψευδαργύρου και λεπτίνης[9].
Ο ψευδάργυρος σχετίζεται με την ενζυμική δραστηριότητα στη σύνθεση μελατονίνης. Η μελατονίνη έχει ρυθμιστική δράση για την απορρόφηση ψευδαργύρου από το γαστρεντερικό σύστημα[9].
Ο ψευδάργυρος επηρεάζει ιδιαίτερα τη μετατροπή της τεστοστερόνης σε διυδροτεστοστερόνη, καθώς η 5α-ρεδουκτάση που εμπλέκεται σε αυτή τη μετατροπή είναι ένα εξαρτώμενο από ψευδάργυρο ένζυμο[9].
Ο ψευδάργυρος έχει αποδειχθεί ότι προκαλεί διεγερτικό αποτέλεσμα δημιουργίας οστού και επιμετάλλωσής του μέσω της άμεσης ενεργοποίησης της αμινοακυλ-tRNA συνθετάσης και διεγείρει την πρωτεινική σύνθεση στα κύτταρα. Έχει αποδειχτεί επίσης ότι αναστέλλει την οστεοκλαστική οστική απορρόφηση λόγω της αναστολής του σχηματισμού οστεοκλαστικών κυττάρων από τα κύτταρα του μυελού των οστών και της διέγερσης του αποπτωτικού κυτταρικού θανάτου των ώριμων οστεοκλαστών. Οι ενώσεις ψευδαργύρου μπορούν να σχεδιαστούν ως νέος συμπληρωματικός παράγοντας στην πρόληψη και θεραπεία της οστεοπόρωσης [10].
Ο ψευδάργυρος είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο στον αναπαραγωγικό κύκλο των ειδών. Στον άνθρωπο, είναι απαραίτητο για το σχηματισμό και την ωρίμανση των σπερματοζωαρίων, για την ωορρηξία και για τη γονιμοποίηση. Κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, η ανεπάρκεια ψευδαργύρου προκαλεί μια σειρά από ανωμαλίες: αυτόματη αποβολή, τοξιναιμία που σχετίζεται με την εγκυμοσύνη, παρατεταμένη εγκυμοσύνη ή προωρότητα, δυσπλασίες και καθυστερημένη ανάπτυξη. O τοκετός επηρεάζεται αρνητικά από την έλλειψη ψευδαργύρου.
Αυτές οι διαφορετικές επιδράσεις του ψευδαργύρου μπορούν να εξηγηθούν από την πολλαπλή δράση του στον μεταβολισμό των ορμονών ανδρογόνων, των οιστρογόνων και της προγεστερόνης, μαζί με τις προσταγλανδίνες. Οι πυρηνικοί υποδοχείς για τα στεροειδή είναι όλοι πρωτεΐνες των δακτύλων ψευδαργύρου.
Η λήψη συμπληρωμάτων ψευδαργύρου έχει ήδη αποδειχθεί ευεργετική στην ανδρική στειρότητα και στη μείωση των επιπλοκών κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης[11].
Είναι πιθανό ότι η σηματοδότηση ψευδαργύρου συμμετέχει στη γνωστική και συναισθηματική συμπεριφορά μέσω της σηματοδότησης γλυκοκορτικοειδών και γλουταμικού κάτω από αγχωτικές συνθήκες[12].
Ο ψευδάργυρος μειώνει τη φλεγμονή[13]. Αυτό μπορεί να είναι σημαντικό όταν αντιμετωπίζετε πόνο περιόδου και σε καταστάσεις όπως η ενδομητρίωση[14].
Ο ψευδάργυρος υποστηρίζει τις ορμόνες του θυρεοειδούς. Ο ψευδάργυρος είναι ένα από τα θρεπτικά συστατικά που απαιτούνται για την παραγωγή των θυρεοειδικών ορμονών μας[15]. Λαμβάνοντας υπόψη αυτές τις σχέσεις, ο ψευδάργυρος είναι αποδεκτό ότι παίζει κρίσιμους ρόλους στο ενδοκρινικό σύστημα.
Συμπτωματολογία της έλλειψης του ψευδαργύρου
- Αραίωση μαλλιών ή τριχόπτωση
- Ακμή
- Μείωση της όσφρησης
- Μείωση της γευστικής ικανότητας
- Ρωγμές στις γωνίες του στόματος
- Λευκές κηλίδες στα νύχια ή αδύναμα νύχια
- Απάθεια
- Κατάθλιψη
Έλεγχος των επιπέδων του ψευδαργύρου στο αίμα
Μια εξέταση αίματος μπορεί να χρησιμοποιηθεί για τον έλεγχο του ψευδαργύρου. Ωστόσο, αυτό δείχνει μόνο τα επίπεδα ψευδαργύρου στο πλάσμα. Ο περισσότερος ψευδάργυρος στο σώμα βρίσκεται μέσα στα κύτταρα.
Η οριακή ανεπάρκεια ψευδαργύρου και η υποβέλτιστη κατάσταση ψευδαργύρου έχουν αναγνωριστεί σε πολλές ομάδες του πληθυσμού, τόσο στις λιγότερο ανεπτυγμένες, όσο και στις βιομηχανικές χώρες. Αν και η αιτία της έλλειψης ψευδαργύρου σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να είναι η ανεπαρκής διατροφική πρόσληψη ψευδαργύρου, οι αναστολείς της απορρόφησης ψευδαργύρου είναι πιθανότατα ο πιο κοινός αιτιολογικός παράγοντας.
H φυτάτες, που υπάρχουν σε βασικά τρόφιμα όπως τα δημητριακά, όσπρια, το καλαμπόκι και το ρύζι, έχουν ισχυρή αρνητική επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου από τα σύνθετα γεύματα. Τα εξαφωσφορικά και τα πενταφωσφορικά άλατα και η ινοσιτόλη είναι οι φυτικές μορφές που ασκούν αυτές τις αρνητικές επιδράσεις, ενώ τα κατώτερα φωσφορικά άλατα δεν έχουν καθόλου ή έχουν μικρή επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου.
Η απομάκρυνση ή η μείωση του φυτικού άλατος με επεξεργασία με ένζυμα (φυτάση), μεθόδους καθίζησης, βλάστηση, ζύμωση ή αναπαραγωγή φυτών/γενετική μηχανική βελτιώνει σημαντικά την απορρόφηση ψευδαργύρου.
O σίδηρος μπορεί να έχει αρνητική επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου, εάν χορηγηθεί μαζί σε συμπλήρωμα, ενώ δεν παρατηρείται καμία επίδραση όταν υπάρχουν ίδιες ποσότητες σε ένα γεύμα με τα ενισχυτικά τρόφιμα.
Το κάδμιο, το οποίο αυξάνεται στο περιβάλλον, αναστέλλει επίσης την απορρόφηση ψευδαργύρου. Η ποσότητα πρωτεΐνης σε ένα γεύμα έχει θετική επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου, αλλά μεμονωμένες πρωτεΐνες μπορεί να δρουν διαφορετικά. π.χ., η καζεΐνη έχει μέτρια ανασταλτική επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου σε σύγκριση με άλλες πηγές πρωτεΐνης.
Τα αμινοξέα, όπως η ιστιδίνη και η μεθειονίνη, και άλλα ιόντα χαμηλού μοριακού βάρους, όπως το EDTA και τα οργανικά οξέα (π.χ. κιτρικό), είναι γνωστό ότι έχουν θετική επίδραση στην απορρόφηση ψευδαργύρου και έχουν χρησιμοποιηθεί στα συμπληρώματα ψευδαργύρου [16].
Ο ψευδάργυρος είναι ένα από τα βασικά ιχνοστοιχεία που συνήθως περιέχουν 1,4-2,3 g στο ανθρώπινο σώμα. Ο ψευδάργυρος υπάρχει στους μυς (60%), στα οστά (30%) και σε άλλα όργανα (10%) όπως το συκώτι, τα νεφρά, το πάγκρεας, τον εγκέφαλο, το δέρμα, τον προστάτη κ.λπ. Η ημερήσια απαίτηση ψευδάργυρου ενός ενήλικα είναι 15 mg και το φυσιολογικό εύρος των συγκεντρώσεων ψευδαργύρου στον ορό είναι 84-159 microg/dl.
Η απορρόφηση ψευδαργύρου στους ηλικιωμένους είναι σημαντικά χαμηλότερη από αυτή των νεότερων. Η ανεπάρκεια ψευδαργύρου είναι συχνή στους ηλικιωμένους, ειδικά σε άτομα ηλικίας άνω των 75 ετών. Τα συμπτώματα της δερματίτιδας, της διάρροιας κ.λπ., η ανοσολογική ικανότητα και η επούλωση των πληγών διαταράσσονται σε άτομα με ανεπάρκεια ψευδαργύρου και η λήψη συμπληρωμάτων ψευδαργύρου είναι απαραίτητη ως θρεπτική ουσία για την καλή ποιότητα ζωής στους ηλικιωμένους [17].
Η περίσσεια ψευδαργύρου δεν είναι μείζονος κλινικής σημασίας. Μεγάλο μέρος του ψευδαργύρου διέρχεται μέσω της γαστρεντερικής οδού και αποβάλλεται στα κόπρανα. Ένα κλάσμα από τον ψευδάργυρο που απορροφάται απεκκρίνεται επίσης στα ούρα.
Η μόνη γνωστή επίδραση της υπερβολικής πρόσληψης ψευδαργύρου σχετίζεται με το γεγονός ότι ο ψευδάργυρος παρεμβαίνει στην απορρόφηση του χαλκού, η οποία μπορεί να οδηγήσει σε υποχαλκαιμία. Έχει βρεθεί ότι τα υψηλότερα επίπεδα ψευδαργύρου στον ορό μπορεί να είναι προστατευτικός παράγοντας για τον καρκίνο του τραχήλου της μήτρας, τουλάχιστον σε Ασιάτισσες γυναίκες [18].
Ως έλλειψη ψευδαργύρου έχει οριστεί ένα επίπεδο ψευδαργύρου στον ορό <80 μg/dl,[19].
Στα παιδιά ηλικίας 1-18 ετών το κατώτερο φυσιολογικό όριο ψευδαργύρου στον ορό είναι τα 70 μg/dL, από αυτό το ‘οριο και κάτω ομιλούμε για έλλειψη ψευδαργύρου[20].
Η υπερβολική πρόσληψη ψευδαργύρου μπορεί να προκαλέσει συμπτώματα που κυμαίνονται από ναυτία και έμετο έως μειωμένη λειτουργία του ανοσοποιητικού συστήματος . Για το λόγο αυτό, οι ενήλικες άνω των 19 ετών δεν πρέπει να λαμβάνουν περισσότερα από 40 χιλιοστόγραμμα (mg) ψευδάργυρου την ημέρα. Συνιστάται, όταν αποφασιστεί η λήψη κάποιου συμπληρώματος ψευδαργύρου να επιλέγεται η πιο ευαπορρόφητη μορφή του που απορροφάται από το λεπτό έντερο. Μια ευαπορρόφητη μορφή ψευδαργύρου είναι ο πικολινικός ψευδάργυρος, του οποίου η απορροφητικότητα ενισχύεται επιπλέον όταν χορηγείται μα ζί με βιταμίνη C.
To Zincobell είναι συμπλήρωμα διατροφής που περιέχει η κάθε κάψουλά του 10mg πικολινικού ψευδαργύρου και 119mg βιταμίνης C. H λήψη συμπληρωμάτων με βιταμίνη C και ψευδάργυρο μπορεί να αποτελεί ένα αποτελεσματικό μέτρο, με καλό προφίλ ασφάλειας, έναντι αυτής του κοινού κρυολογήματος[21].
Βιβλιογραφική τεκμηρίωση
1.Marrone G, Guerriero C, Palazzetti D, Lido P, Marolla A, Di Daniele F, Noce A. Vegan Diet Health Benefits in Metabolic Syndrome. .Nutrients. 2021 Mar 2;13(3):817.
2.Sturniolo GC, Di Leo V, Ferronato A, D’Odorico A, D’Incà R. Zincsupplementation tightens “leakygut” in Crohn’s disease. Inflamm Bowel Dis. 2001 May;7(2):94-8.
3.Zhong W, Li Q, Sun Q, Zhang W, Zhang J, Sun X, Yin X, Zhang X, Zhou Z.Preventing GutLeakinessand Endotoxemia Contributes to the Protective Effect of Zinc on Alcohol-Induced Steatohepatitis in Rats. J Nutr. 2015 Dec;145(12):2690-8.
4.Farrell CP, Morgan M, Rudolph DS, Hwang A, Albert NE, Valenzano MC, Wang X, Mercogliano G, Mullin JM. ProtonPump InhibitorsInterfere With Zinc Absorption and Zinc Body Stores. Gastroenterology Res. 2011 Dec;4(6):243-25
5.Skalny AV, Skalnaya MG, Grabeklis AR, Skalnaya AA, Tinkov AA. Zincdeficiency as a mediator of toxic effects of alcoholabuse. Eur J Nutr. 2018 Oct;57(7):2313-2322
6.Nasiadek M, Stragierowicz J, Klimczak M, Kilanowicz A. The Role of Zincin Selected Female Reproductive System Disorders. Nutrients. 2020 Aug 16;12(8):2464.
7.Ebisch IM, Thomas CM, Peters WH, Braat DD, Steegers-Theunissen RP. The importance of folate, zincand antioxidants in the pathogenesis and prevention of subfertility. Hum Reprod Update. 2007 Mar-Apr;13(2):163-74.
8.Prasad AS, Mantzoros CS, Beck FW, Hess JW, Brewer GJ.Zincstatus and serum testosteronelevels of healthy adults. Nutrition. 1996 May;12(5):344-8.
9.Baltaci AK, Mogulkoc R, Baltaci SB. Review: The role of zincin the endocrine system. Pak J Pharm Sci. 2019 Jan;32(1):231-239.
10Yamaguchi M. Role of nutritional zincin the prevention of osteoporosis. Mol Cell Biochem. 2010 May;338(1-2):241-54.
11.Osadchuk LV, Danilenko AD, Osadchuk AV.[An influence of zincon maleinfertility]. Urologiia. 2021 Nov;(5):84-93.
12.Takeda A, Tamano H. Zinc signaling through glucocorticoid and glutamate signaling in stressful circumstances. J Neurosci Res. 2010 Nov 1;88(14):3002-10.
13. Gammoh NZ, Rink L. Zinc in Infection and Inflammation. Nutrients. 2017 Jun 17;9(6):624.
14.E M Messalli, M T Schettino, G Mainini, S Ercolano, G Fuschillo, F Falcone, E Esposito, M C Di Donna, P De Franciscis, M Torella. The possible role of zinc in the etiopathogenesis of endometriosis. Clin Exp Obstet Gynecol. 2014;41(5):541-6.
15.Beserra JB, Morais JBS, Severo JS, Cruz KJC, de Oliveira ARS, Henriques GS, do Nascimento Marreiro D. Relation Between Zincand ThyroidHormones in Humans: a Systematic Review. Biol Trace Elem Res. 2021 Nov;199(11):4092-4100.
16Lönnerdal B. Dietary factors influencing zincabsorption. J Nutr. 2000 May;130(5S Suppl):1378S-83S.
17. Miyata S. [Zinc deficiency in the elderly]. Nihon Ronen Igakkai Zasshi. 2007 Nov;44(6):677-89.
18.Xie Y, Wang J, Zhao X, Zhou X, Nie X, Li C, Huang F, Yuan H. Higherserumzinc levels may reduce the risk of cervical cancer in Asian women: A meta-analysis. J Int Med Res. 2018 Dec;46(12):4898-4906.
19, Itaru Ozeki, Masakatsu Yamaguchi, Hirokazu Suii, Ryoji Tatsumi, Tomohiro Arakawa , Tomoaki Nakajima , Yasuaki Kuwata. The association between serum zinc levels and subjective symptoms in zinc deficiency patients with chronic liver disease. J Clin Biochem Nutr . 2020 May;66(3):253-261.
20.Ekemen Keleş Y, Yılmaz Çiftdoğan D, Çolak A, Kara Aksay A, Üstündag G, Şahin A, Yılmaz N. Serumzinclevels in pediatric patients with COVID–19. Eur J Pediatr. 2022 Apr;181(4):1575-1584.
21.Maggini S, Beveridge S, Suter M. A combinationof high-dose vitaminC plus zinc for the common cold. J Int Med Res. 2012;40(1):28-42.
Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης
Δρ.Δημήτριος Ν. Γκέλης
Iατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος
Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιατρικός Συγγραφέας, Ιατρικός Ερευνητής
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Ιατρική Έρευνα, Συμπληρωματική Ιατρική
Διεύθυνση: ΦΛΑΜΠΟΥΡΟ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ
Τηλ: 6944280764, Email: pharmage@otenet.gr
www.gelis.gr, www.pharmagel.gr , www.orlpedia.gr , www.allergopedia.gr, d3gkelin.gr, www.vitaminb12.gr, www.zinc.gr, www.curcumin.gr
Αικατερίνη Γκέλη
Αικατερίνη ΓκέληΕχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη διαγνωστική με υπερήχους, κλασσική ακτινολογία παίδων και ενηλίκων, γναθοπροσωπική ακτινολογία, περιβαλλοντική ιατρική, ιατρική διατροφολογία, συμπληρωματική ιατρική.
Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση.
Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση, παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας.