Συγγραφείς: Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης, (MD, ORL, DDS, PhD), Αικατερίνη Γκέλη (MD, Radiologist), Δρ. Χρήστος Μπαχτσετζής, BSc BioMed, MD, PhD
Τα αμπέλια αποτελούν για πολλές χώρες την κύρια καλλιέργεια παραγωγής φρούτων. Αν και πολλά προϊόντα διατροφής με βάση το σταφύλι μπορούν να βρεθούν στην αγορά, μελέτες έχουν δείξει ότι περίπου το 75% της παγκόσμιας παραγωγής σταφυλιού προορίζεται για τη βιομηχανία κρασιού. Τα στέμφυλα είναι ένα άφθονο υποπροϊόν της οινοποιίας, το οποίο αποτελείται από τις φλούδες, τους σπόρους και τους μίσχους του σταφυλιού και αντιπροσωπεύει περίπου το 25% του συνολικού βάρους του σταφυλιού που χρησιμοποιείται στη διαδικασία οινοποίησης[1].
Τα στέμφυλα που παράγονται κατά την οινοποίηση των σταφυλιών, ιδιαίτερα των κόκκινων, είναι πλούσια σε βιοδραστικές φυτοχημικές ουσίες και διαιτητικές ίνες, οι οποίες είναι πλούσιες σε φαινολικές ενώσεις και αποτελούν συμπλήρωμα διατροφής με οφέλη για την ανθρώπινη υγεία.
Τα στέμφυλα των κόκκινων σταφυλιών χαρακτηρίζονται από υψηλή περιεκτικότητα σε φαινολικές ουσίες λόγω ατελούς εκχύλισης τους κατά τη διαδικασία οινοποίησης. Αυτές οι φαινολικές ενώσεις είναι δευτερογενείς φυτικοί μεταβολίτες με πιθανές ευεργετικές επιδράσεις στην ανθρώπινη υγεία λόγω της αντιοξειδωτικής τους δράσης και των αντιμικροβιακών, αντιικών και αντιφλεγμονωδών και αντικαρκινικών ιδιοτήτων τους. Επίσης συμβάλουν βελτίωση της υγείας γαστρεντερικής δραστηριότητας, την ενισχυση της αντιαποπτωτική δράσης, την καρδιοπροστασία και την μείωση της υπερχοληστεριναιμίας.[2]. Ως εκ τούτου, οι φλούδες, οι σπόροι και οι μίσχοι των κόκκινων σταφυλιών (στέμφυλα) αποτελούν μια φθηνή πηγή για την εξαγωγή και πρόσληψη φυτοχημικών ουσιών που μπορούν να χρησιμοποιηθούν, ως συμπληρώματα διατροφής, αλλά και στη φαρμακευτική, τη βιομηχανία καλλυντικών και τροφίμων[3].
Αρκετές μελέτες έχουν συσχετίσει τη μέτρια κατανάλωση κόκκινου κρασιού με την πρόληψη των καρδιαγγειακών παθήσεων. Σύμφωνα με επιδημιολογικές μελέτες, εκείνες οι περιοχές με υψηλή κατανάλωση κόκκινου κρασιού και μεσογειακή διατροφή εμφανίζουν χαμηλό επιπολασμό καρδιαγγειακής νόσου. Μια τέτοια επίδραση έχει αποδοθεί στις φαινολικές ενώσεις που υπάρχουν στα κόκκινα κρασιά. Από την άλλη πλευρά, τα υποπροϊόντα που λαμβάνονται κατά την οινοποίηση και είναι επίσης σημαντική πηγή φαινολικών ενώσεων, αλλά έχουν αγνοηθεί κατά τα άλλα επιδεικνύουν τα ίδια αποτελεσματα στη μείωση του επιπολασμού της καρδιαγγειακής νόσου.
Ο ποσοτικός προσδιορισμός των ισχυρών πολυφαινολών της ρεσβερατρόλης και της κερσετίνης που έγινε στις φλούδες και τους σπόρους κόκκινου σταφυλιού έδειξε ιδιαίτερα υψηλή περιέκτικότητα σε κερσετίνη. Αυτό σημαίνει ότι η χρησιμοποίηση αυτών των υποπροϊόντων του κόκκινου σταφυλιού είναι μια δυνητική πηγή αυτής της φαινολικής ένωσης που προάγει την υγεία[4].
Mηχανισμοί δράσης των μεταβολιτών των στεμφύλων στο έντερο
Οι δράση των συστατικών των φλουδών, των σπόρων και των μίσχων των κόκκινων σταφυλιών και των μεταβολιτών τους, οι οποίοι παράγονται σε εντερικό επίπεδο έχει αποδειχθεί ότι παίζουν σημαντικό ρόλο στην προαγωγή της υγείας τοπικά και συστηματικά με τους παρακάτω μηχανισμούς. Αυτοί οι μηχανισμοί περιλαμβάνουν τη ρύθμιση της πέψης και της απορρόφησης των θρεπτικών συστατικών (Τα συστατικά των στέμφυλων έχει αποδειχθεί ότι αναστέλλουν ένζυμα όπως η α-αμυλάση και η α-γλυκοσιδάση, η πρωτεάση και η λιπάση, τα οποία μπορούν να βοηθήσουν στη μείωση των επιπέδων γλυκόζης και των λιπιδίων στο αίμα και στη ρύθμιση της έκφρασης των εντερικών μεταφορέων. Επίσης, μπορεί να βοηθήσουν[6]:
1. Στη ρύθμιση της απορρόφησης θρεπτικών συστατικών.
2.Στη ρύθμιση των επιπέδων της εντερικής ορμόνης και του κορεσμού. Τα συστατικά των στέμφυλων διεγείρουν την απελευθέρωση του πεπτιδίου-1 που μοιάζει με γλυκαγόνο [glucagon-like peptide-1 (GLP-1)][12], του πεπτιδίου ΥΥ [peptide ΥΥ (PYY)][13], της χολοκυστοκινίνης [Cholecystokinin (CCK) ][14] , γκρελίνης [15] και του γαστρικού ανασταλτικού πολυπεπτιδίου [Gastric inhibitory polypeptide (GIP)][16], που μπορεί να βοηθήσουν στη ρύθμιση της όρεξης και του κορεσμού [5].
3.Στην ενίσχυση της μορφολογίας του εντέρου (συμπεριλαμβανομένων των δομών των κρυπτών-λαχνών, που μπορεί να βελτιώσει την απορρόφηση θρεπτικών συστατικών και να προστατεύσει από την εντερική βλάβη)[5].
4.Στην προστασία της ακεραιότητας του εντερικού φραγμού (μέσω στενών συνδέσεων και παρακυτταρικής μεταφοράς)[5].
5.Στη ρύθμιση της φλεγμονής και του οξειδωτικού στρες που προκαλείται από τα μονοπάτια σηματοδότησης NF-kB και Nrf2[5].
6.Στη σύνθεση και τη λειτουργικότητα της μικροχλωρίδας του εντέρου (που οδηγεί σε αυξημένη παραγωγή λιπαρών οξέων βραχείας αλυσίδας [short-chain fatty acids (SCFAs) ][17] και μειωμένη παραγωγή λιποπολυσακχαρίτη [lipopolysaccharide (LPS)[5].
Η συνολική επίδραση των στέμφυλων στο περιβάλλον του εντέρου ενισχύει την εντερική λειτουργία ως την πρώτη γραμμή άμυνας έναντι πολλαπλών διαταραχών, συμπεριλαμβανομένων εκείνων που επηρεάζουν την καρδιομεταβολική υγεία.
Μελλοντική έρευνα σχετικά με τις ιδιότητες προαγωγής της υγείας με τη χρήση των στέμφυλων θα πρέπει να εξετάσει τις συνδέσεις μεταξύ του εντέρου και άλλων οργάνων, συμπεριλαμβανομένου του άξονα εντέρου-καρδιάς, του άξονα εντέρου-εγκεφάλου, του άξονα εντέρου-δέρματος και του άξονα στοματικού εντέρου. Η περαιτέρω διερεύνηση αυτών των συνδέσεων, συμπεριλαμβανομένων περισσότερων μελετών σε ανθρώπους, θα εδραιώσει τον ρόλο των στεμφύλων ως συστατικού που προάγει την καρδιομεταβολική υγεία και θα συμβάλει στην πρόληψη και τη διαχείριση των καρδιαγγειακών παθήσεων[5].
Η καρδιοπροστατευτική δράση των στεμφύλων
Η καρδιοπροστατευτική δράση του κόκκινου κρασιού και των υποπροϊόντων του, δηλαδή των στεμφύλων σχετίζεται με την ικανότητά τους να αποτρέπουν τη συσσώρευση αιμοπεταλίων, να τροποποιούν το λιπιδικό προφίλ και να προάγουν τη χαλάρωση των αγγείων. Το φαινολικό περιεχόμενο και το προφίλ φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτές τις ευεργετικές επιδράσεις. Η αναστολή της συσσώρευσης των αιμοπεταλίων είναι δοσοεξαρτώμενη και πιο αποτελεσματική έναντι της διφωσφορικής αδενοσίνης (ADP)[17].
Η αντιοξειδωτική ικανότητα των φαινολικών ενώσεων από το κόκκινο κρασί και τα παραπροϊόντα του, εμπλέκεται στην πρόληψη της δημιουργίας αντιδραστικών ειδών οξυγόνου (ROS) και στην τροποποίηση του προφίλ λιπιδίων, για την πρόληψη της οξείδωσης της LDL. Οι φαινολικές ενώσεις μπορούν επίσης να ρυθμίσουν τη δραστηριότητα συγκεκριμένων ενζύμων για την προώθηση της παραγωγής ΝΟ (οξείδιο του αζώτου) και τη χαλάρωση των αγγείων[18]. Συγκεκριμένες φαινολικές ενώσεις όπως η ρεσβερατρόλη σχετίζονται με την προώθηση του ΝΟ και η κερσετίνη για την αναστολή της συσσώρευσης αιμοπεταλίων.
H κερσετίνη διαθέτει αντιοξειδωτικές αντιφλεγμονώδεις, αντιπολλαπλασιαστικές, αντικαρκινογόνες, αντιδιαβητικές και αντι-ιικές ιδιότητες. Το μόριο είναι λιπόφιλο και μπορεί εύκολα να διασχίσει τον αιματεγκεφαλικό φραγμό (Blood-Brain Barrier) και ως εκ τούτου προστατεύει από νευροεκφυλιστικές ασθένειες[19] και θεωρείται ότι έχει προστατευτική λειτουργία κατά της γήρανσης. Οι συνεργικές και αθροιστικές επιδράσεις του μείγματος φαινολικών ενώσεων της σκόνης των αποξηραμένων σπόρων, φλουδών και μίσχων του κόκκινου σταφυλιού (στέμφυλα) θα μπορούσαν να εξηγήσουν τις καρδιοπροστατευτικές επιδράσεις τους[6].
Η αντικαρκινική δράση των στέμφυλων
Οι σπόροι οι φλούδες και οι μίσχοι των σταφυλιών (στέμφυλα) είναι μια πηγή βιοδραστικών ενώσεων (ανθοκυανίνες, φλαβονόλες, φλαβαν-3-όλες και στιλβένια) που παρουσιάζουν αντιπολλαπλασιαστικές δράσεις στις κυτταροκαλλιέργειες.
Το 2019 ο José M Pérez-Ortiz και οι συνεργάτες διερεύνησαν τις αντικαρκινικές επιδράσεις των στέμφυλων και των εκχυλισμάτων σπόρων σταφυλιού στα καρκινικά κύτταρα του παχέος εντέρου (Caco-2, HT-29) και στους ινοβλάστες.
Παρασκεύασαν ακατέργαστα εκχυλίσματα από στέμφυλα κόκκινων και λευκών σταφυλιών και παρατήρησαν ότι αυτά μείωσαν τη βιωσιμότητα και τον πολλαπλασιασμό καρκινικών κυττάρων Caco-2 του παχέος εντέρου. Τα κύτταρα HT-29 ήταν ανθεκτικά σε αυτές τις δράσεις. Στη συνέχεια παρασκευάστηκαν καθαρισμένα εκχυλίσματα από τις ίδιες πηγές και συγκρίθηκαν με τη δοκιμασία LDH. Πάλι, και τα τρία εκχυλίσματα ήταν ενεργά και το καθαρισμένο εκχύλισμα από σπόρους σταφυλιού ήταν το πιο ισχυρό και ειδικό για τα κύτταρα Caco-2. Τα κύτταρα ΗΤ-29 ήταν πιο ευαίσθητα σε αυτά τα καθαρισμένα εκχυλίσματα. Η βιολογική δραστηριότητα έγκειται σχεδόν αποκλειστικά στα υποκλάσματα φλαβονόλης και φλαβαν-3-ολών, παρά το υποκλάσμα ανθοκυανίνης. Τα προκαταρκτικά αποτελέσματα σχετικά με τους μηχανισμούς που εμπλέκονται σε αυτές τις επιδράσεις αποκάλυψαν μείωση της έκφρασης του γονιδίου Myc στο HT-29 και ανοδική ρύθμιση του Ptg2 στα κύτταρα Caco-2 [7].
Έχει αποδειχτεί σε πειραματόζωα ότι η συμπληρωματική χορήγηση σκόνης αποξηραμένων στεμφύλων κατέστειλε την καρκινογένεση ορθοκολικού καρκίνου, που σχετίζεται με την κολίτιδα. Αυτή η καταστολή συσχετίστηκε με την καταστολή της φλεγμονής και του κυτταρικού πολλαπλασιασμού και την ενίσχυση της απομεθυλίωσης του DNA στα γονίδια Cdx2 και CIMP στο παχύ έντερο. Αυτά τα δεδομένα υποδεικνύουν ότι η διατροφική συμπληρωματική χορήγηση σκόνης αποξηραμένων σπόρων, φλουδών και μίσχων κόκκινου σταφυλιού έχει προληπτικά αποτελέσματα κατά της καρκινογένεσης του παχέος εντέρου[8].
‘Άλλες ευεργετικές δράσεις της σκόνης των αποξηραμένων σπόρων, φλουδών και μίσχων του κόκκινου σταφυλιού
Oι αντιοξειδωτικές και, αντιφλεγμονώδεις ιδιότητες των συστατικών των στέμφυλων των κόκκινων σταφυλιών είναι επίσης ευεργετικές στην ανακούφιση του μεταβολικού συνδρόμου και στη ρύθμιση της εντερικής χλωρίδας κ.λπ. Αυτές οι επιδράσεις στην υγεία πιθανότατα συνεισφέρονται από τον μεταβολίτη πολυφαινόλης, ο οποίος σχηματίζεται από τα φαινολικά της σκόνης των αποξηραμένων στεμφύλων μετά από μια πολύπλοκη μεταβολική διαδικασία in vivo. Ως εκ τούτου, η κατανόηση της φαινολικής σύστασης των στεμφύλων του σταφυλιού και του μεταβολισμού τους είναι η βάση για μια σε βάθος μελέτη της βιολογικής δραστηριότητας των πολυφαινολών της σκόνης και των εκχυλισμάτων των φλουδών, των σπόρων και των μίσχων των κόκκινων σταφυλιών[9].
Τα στέμφυλα του κόκκινου σταφυλιού εκτός από τις άφθονες βιοδραστικές φυτοχημικές ουσίες περιέχουν και διαιτητικές ίνες. Αυτές οι διαιτητικές ίνες είναι πλούσιες σε φαινολικά πλέγματα επωφελή για την ανθρώπινη υγεία και επιδεικνύουν, σύμφωνα με τις υπάρχουσες γνώσεις αντικαρκινική, αντιβακτηριακή, αντιφλεγμονώδη, αντιοξειδωτική δράση, βελτίωση της υγείας της γαστρεντερικής δραστηριότητας, αντι-αποπτωτική δράση, καρδιοπροστατευτική δραστηριότητα και , αντι-υπερχοληστερολαιμική δράση[10].
Η κατανάλωση σκόνης αποξηραμένων στέμφυλων πλούσιων σε φυτικές ίνες και αντιοξειδωτικά πολυφαινόλης, ως συμπλήρωμα διατροφής σε μια τακτική διατροφή βελτιώνει την αρτηριακή πίεση, τη γλυκαιμία και τα επίπεδα της μεταγευματικής ινσουλίνης. Επιπλέον, αυξημένη αντιοξειδωτική άμυνα και μειωμένη βλάβη της οξειδωτικής πρωτεΐνης υποδηλώνει εξασθένηση του οξειδωτικού στρες. Η σκόνη αποξηραμένων στέμφυλων μπορεί να είναι ένα χρήσιμο συστατικό τροφίμων για την προαγωγή της υγείας και την πρόληψη χρόνιων ασθενειών[11].
Στην Ευρώπη, ένα από τα πλουσιότερα σταφύλια σε πολυφαινόλες (ρεσβερατρόλη, κερσετίνη, κλπ) είναι το βιολογικό κόκκινο Αγιωργίτικο σταφύλι Νεμέας στην Κορινθία. Μπορεί κανείς να επωφεληθεί των ευεργετικών ιδιοτήτων των συστατικών του βιολογικού κόκκινου Αγιωργίτικου σταφυλιού χρησιμοποιώντας τις κάψουλες του συμπληρώματος διατροφής Vinogkelin . Κάθε κάψουλα Vinogkelin περιέχει 500 mg σκόνης αποξηραμένων σπόρων, φλουδών και μίσχων του βιολογικού κόκκινου Αγιωργίτικου σταφυλιού από τον βιολογικό αμπελώνα Γκέλικος στη Νεμέα. Τα ευεργετικά για την υγεία αποτελέσματα των καψουλών Vinogkelin μπορεί να γίνουν εμφανή με την καθημερινή κατανάλωση 3-6 καψουλών ημερησίως ή 2 καψουλών πρωί μεσημέρι βράδυ με το φαγητό.
Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση
1.Carolina Beres, Gislaine N S Costa, Ignacio Cabezudo, Nina K da Silva-James , Aline S C Teles, Ana P G Cruz, Caroline Mellinger-Silva, Renata V Tonon, Lourdes M C Cabral, Suely P Freitas. Towards integral utilization of grape pomace from winemaking process: A review. Waste Manag. 2017 Oct;68:581-594.
2.Fengmei Zhu 1, Bin Du 1, Lihong Zheng 1, Jun Li 2 Advance on the bioactivity and potential applications of dietary fibre from grape pomace. Food Chem. 2015 Nov 1;186:207-12.
3.Ariel R Fontana 1, Andrea Antoniolli, Rubén Bottini Grape pomace as a sustainable source of bioactive compounds: extraction, characterization, and biotechnological applications of phenolics. J Agric Food Chem. 2013 Sep 25;61(38):8987-9003.
4.Maria Careri, Claudio Corradini, Lisa Elviri, Isabella Nicoletti, Ingrid Zagnoni Direct HPLC analysis of quercetin and trans-resveratrol in red wine, grape, and winemaking byproducts. J Agric Food Chem. 2003 Aug 27;51(18):5226-31.
5.Diego Taladrid, Miguel Rebollo-Hernanz, Maria A Martin-Cabrejas , M Victoria Moreno-Arribas, Begoña Bartolomé . Grape Pomace as a Cardiometabolic Health-Promoting Ingredient: Activity in the Intestinal Environment. Antioxidants (Basel). 2023 Apr 21;12(4):979.
6.Óscar A Muñoz-Bernal, Alma J Coria-Oliveros , Laura A de la Rosa1, Joaquín Rodrigo-García , Nina Del Rocío Martínez-Ruiz, Sonia G Sayago-Ayerdi, Emilio Alvarez-Parrilla. Cardioprotective effect of red wine and grape pomace. Food Res Int. 2021 Feb;140:110069.
7.José M Pérez-Ortiz, Luis F Alguacil, Elisabet Salas, Isidro Hermosín-Gutiérrez, Sergio Gómez-Alonso, Carmen González-Martín. Antiproliferative and cytotoxic effects of grape pomace and grape seed extracts on colorectal cancer cell lines. Food Sci Nutr. 2019 Aug 2;7(9):2948-2957.
8.Qiyu Tian, Zhixin Xu, Xiaofei Sun, Jeanene Deavila, Min Du, Meijun Zhu. Grape pomace inhibits colon carcinogenesis by suppressing cell proliferation and inducing epigenetic modifications. J Nutr Biochem. 2020 Oct;84:108443.
9.Chenlu Yang, Yulei Han, Xuelin Tian, Marina Sajid, Sajid Mehmood, Hua Wang, Hua Li. Phenolic composition of grape pomace and its metabolism. Crit Rev Food Sci Nutr. 2022 Nov 17;1-17.
10.Fengmei Zhu, Bin Du, Lihong Zheng, Jun Li. Advance on the bioactivity and potential applications of dietary fibre from grape pomace. Food Chem. 2015 Nov 1;186:207-12.
11.Inés Urquiaga, Sonia D’Acuña, Druso Pérez, Sara Dicenta, Guadalupe Echeverría, Attilio Rigotti, Federico Leighton.Wine grape pomace flour improves blood pressure, fasting glucose and protein damage in humans: a randomized controlled trial. Biol Res. 2015 Sep 4;48(1):49.
12.T.D. Müller, B. Finan, S.R. Bloom, D. D’Alessio, D.J. Drucker, P.R. Flatt, A. Fritsche, F. Gribble, H.J. Grill, J.F. Habener, J.J. Holst, W. Langhans, J.J. Meier, M.A. Nauck, D. Perez-Tilve, A. Pocai, F. Reimann, D.A. Sandoval, T.W. Schwartz, R.J. Seeley, K. Stemmer, M. Tang-Christensen, S.C. Woods, R.D. DiMarchi, and M.H. Tschöp. Glucagon-like peptide 1 (GLP-1). Mol Metab.2019 Dec; 30: 72–130.
13.Wu Y, He H, Cheng Z, Bai Y, Ma X. The Role of Neuropeptide Y and Peptide YY in the Development of Obesity via Gut-brain Axis. Curr Protein Pept Sci. 2019;20(7):750-758.
14.Trist DG, Corsi M. Cholecystokinin (CCK) assays. Curr Protoc Pharmacol. 2001 May;Chapter 4:Unit 4.13.
15.Jiao ZT, Luo Q.Molecular Mechanisms and Health Benefits of Ghrelin: A Narrative Review. Nutrients. 2022 Oct 8;14(19):4191.
16.Yutaka Seino, Mitsuo Fukushima, Daisuke Yabe. GIP and GLP-1, the two incretin hormones: Similarities and differences. J Diabetes Investig. 2010 Apr 22;1(1-2):8-23.
17.Jian Tan, Craig McKenzie, Maria Potamitis, Alison N Thorburn, Charles R Mackay, Laurence Macia. The role of short-chain fatty acids in health and disease. Adv Immunol. 2014;121:91-119.
18.Ning Xia, Ulrich Förstermann, Huige Li. Resveratrol and endothelial nitric oxide. Molecules. 2014 Oct 9;19(10):16102-21.
Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης
Δρ.Δημήτριος Ν. Γκέλης
Iατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος
Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιατρικός Συγγραφέας, Ιατρικός Ερευνητής
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Ιατρική Έρευνα, Συμπληρωματική Ιατρική
Διεύθυνση: ΦΛΑΜΠΟΥΡΟ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ
Τηλ: 6944280764, Email: pharmage@otenet.gr
www.gelis.gr, www.pharmagel.gr , www.orlpedia.gr , www.allergopedia.gr, d3gkelin.gr, www.vitaminb12.gr, www.zinc.gr, www.curcumin.gr
Αικατερίνη Γκέλη
Αικατερίνη ΓκέληΕχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη διαγνωστική με υπερήχους, κλασσική ακτινολογία παίδων και ενηλίκων, γναθοπροσωπική ακτινολογία, περιβαλλοντική ιατρική, ιατρική διατροφολογία, συμπληρωματική ιατρική.
Δρ. Χρήστος Μπαχτσετζής
Δρ. Χρήστος Μπαχτσετζής
BSc BioMed, MD, PhD
Medical Wellness Coach in Switzerland
Lifestyle Medicine Certified Physician
Member of the European Lifestyle Medicine Organization
Member of the British Society of Lifestyle Medicine
Clinical Associate, University of Nicosia Medical School, Cyprus
Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση.
Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση, παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας.