Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης, Ελευθέριος Χανιωτάκης, Νικόλαος, Κοκκιόπουλος, Αικατερίνη Γκέλη
Η εντερική μικροχλωρίδα είναι το σύνολο των μικροοργανισμών που υπάρχουν στο έντερο και συνδέεται με το κεντρικό νευρικό σύστημα μέσω του άξονα εντέρου-εγκεφάλου. Παρά το γεγονός ότι δεν υπάρχει μια οριστική περιγραφή της αρχιτεκτονικής της ευβιωτικής μικροχλωρίδας, πολυάριθμες μελέτες έχουν καταδείξει τη συμμετοχή της στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τη σχέση της με διάφορες παθολογίες.
Ο όρος άξονας εντέρου-εγκεφάλου αναφέρεται στην αμφίδρομη επικοινωνία μεταξύ του γαστρεντερικού συστήματος και του κεντρικού νευρικού συστήματος, η οποία επηρεάζει τη φυσιολογία, τη συμπεριφορά και την ψυχική υγεία. Αυτή η σύνδεση περιλαμβάνει νευρικούς, ενδοκρινικούς, ανοσολογικούς και μεταβολικούς μηχανισμούς[1].
Τι είναι η εντερική δυσβίωση;
Η εντερική δυσβίωση είναι όρος που περιγράφει την ανισορροπία της σύνθεσης και λειτουργίας της εντερικής μικροβιακής χλωρίδας (μικροβιώματος) με μείωση της ποικιλότητας, απώλεια ωφέλιμων μικροοργανισμών ή υπεραύξηση παθογόνων. Δεν θεωρείται από μόνη της αυτόνομη νόσος, αλλά μια παθολογική κατάσταση που μπορεί να συνδέεται με διάφορα κλινικά συμπτώματα και ασθένειες[2], καθώς μπορεί να επηρεάσει μεταβολικά, ανοσολογικά και νευροψυχιατρικά χαρακτηριστικά και να συμβάλει ακόμη και στην επιδείνωση λοίμωξης, όπως η COVID-19[6].
Η ανισορροπία του μικροβιώματος (δυσβίωση) συνδέεται με νοσήματα όπως το μεταβολικό σύνδρομο, ο διαβήτης τύπου 2, η μη αλκοολική λιπώδης νόσος του ήπατος (NAFLD) και η αθηρωματοσκληρυνση. Η δυσβίωση επηρεάζει τη φλεγμονή, το ανοσοποιητικό σύστημα και το μεταβολισμό μέσω μικροβιακών προϊόντων[3].
Η δυσβίωση επιδρά στον άξονα “μικροβίωμα–έντερο–εγκέφαλος “ (microbiota–gut–brain axis), επηρεάζοντας τον νευροενδοκρινικό, ανοσολογικό και νευρικό μηχανισμό. Η δυσβίωση συνδέεται με νευροεκφυλιστικές και ψυχιατρικές διαταραχές όπως το άγχος, κατάθλιψη, αυτισμός, νόσος του Alzheimer, νόσος του Parkinson κ.ά.[4].
Η δυσβίωση των ασθενών με λοίμωξη από SARS-CoV-2 μπορεί να οδηγήσει σε αυξημένο κίνδυνο δευτερογενών λοιμώξεων, εξ αιτίας της βακτηριαιμία, λόγω διαπερατότητας του εντερικού φραγμού και της μικροβιακής μετατόπισης[5]. Μπορεί επίσης να επιδεινώνει τη φλεγμονή, την ανοσοαπορρύθμιση και την πορεία της νόσου COVID-19[6].
Ποια γεγονότα συμβαίνουν στη δυσβίωση;
Η δυσβίωση συνοδεύεται από μείωση των ωφέλιμων ειδών βακτηριδίων (π.χ. Lactobacillus, Bifidobacterium), αύξηση των παθογόνων (π.χ. Clostridium difficile, Candida) και απώλεια της ισορροπίας του εντερικού οικοσσυστήματος, δηλαδή διαταραχή της ισορροπίας μεταξύ των μικροοργανισμών που φυσιολογικά συνυπάρχουν στο έντερο[7].
Αίτια της δυσβίωσης
Χρήση αντιβιοτικών. Τα αντιβιοτικά οδηγούν σε δυσβίωση, διότι διαταράσσουν τη φυσιολογική χλωρίδα του εντέρου και μειώνουν τη μικροβιακή ποικιλότητα[8].
Ακατάλληλη διατροφή. Η συχνή κατανάλωση υπερβολικών ποσοτήτων ζάχαρης και μικρών ποσοτήτων φυτικών ινών διαταράσσει το μικροβίωμα[9].
Χρόνιο στρες. Το χρόνιο στρες επηρεάζει τον άξονα εντέρου–εγκεφάλου και προκαλεί αλλαγές στο μικροβίωμα[10].
Γαστρεντερικές λοιμώξεις. Λοιμώξεις από παθογόνα (π.χ. Clostridium difficile) καταστρέφουν την ισορροπία του εντερικού οικοσυστήματος[11].
Φλεγμονώδεις ή μεταβολικές παθήσεις (π.χ. φλεγμονώδης νόσος εντέρου, παχυσαρκία). Μελέτες προσδιορισμού του εντερικού μικροβιώματος έχουν συσχετίσει την παθογένεση της φλεγμονώδους νόσου του εντέρου (ΦΝΕ) με χαρακτηριστικές μετατοπίσεις στη σύνθεση του εντερικού μικροβιώματος, ενισχύοντας την άποψη ότι η ΦΝΕ προκύπτει από αλλοιωμένες αλληλεπιδράσεις μεταξύ των εντερικών μικροβίων και του ανοσοποιητικού συστήματος του βλεννογόνου[12].
Στα άτομα με παχυσαρκία το μικροβίωμα του εντέρου έχει αυξημένη ικανότητα εξαγωγής ενέργειας από την τροφή, που σχετίζεται με αλλαγές στη σχετική αφθονία των δύο κυρίαρχων βακτηριδιακών τμημάτων, των Bacteroidetes και των Firmicutes. Το εντερικό μικροβίωμα θεωρείται ένας πρόσθετος παράγοντας που συμβάλλει στην παθοφυσιολογία της παχυσαρκίας[13].
Συμπτώματα που μπορεί να συνδέονται την δυσβίωση
Φούσκωμα, αέρια, διάρροια ή δυσκοιλιότητα[14]. Κοιλιακό άλγος και δυσλειτουργία εντέρου[15]. Ευαισθησία σε τροφές, καθώς ενισχύει τη σύνδεση ανάμεσα στο μικροβίωμα, τη δυσανεξία/ευαισθησία σε τροφές και τη φλεγμονή του εντέρου[16].
Κόπωση, διαταραχές διάθεσης (λόγω άξονα εντέρου–εγκεφάλου). Η σχέση μεταξύ της εντερικής δυσβίωσης και της κόπωσης ή των διαταραχών της ψυχικής διάθεσης βασίζεται στον άξονα εντέρου–εγκεφάλου (gut–brain axis), όπου το μικροβίωμα επηρεάζει τον εγκέφαλο μέσω νευρικών, ανοσολογικών και ορμονικών μηχανισμών. Η δυσβίωση μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή, αλλαγές στην παραγωγή νευροδιαβιβαστών (π.χ. σεροτονίνη, GABA) και διαταραχή του στρες-άξονα (HPA axis), οδηγώντας σε κόπωση, άγχος και κατάθλιψη[10, 17].
Επιπτώσεις της δυσβίωσης στη λειτουργία του ανθρώπινου οργανισμού
Η εντερική δυσβίωση συνδέεται με τις ακόλουθες παθολογικές καταστάσεις:
Σύνδρομο ευερέθιστου εντέρου (ΣΕΕ). Η εντερική δυσβίωση έχει αναγνωριστεί ως σημαντικός παράγοντας στην ανάπτυξη του ΣΕΕ. Μελέτες δείχνουν ότι η ανισορροπία στη μικροβιακή χλωρίδα του εντέρου μπορεί να επηρεάσει την εντερική κινητικότητα, την ευαισθησία και τη φλεγμονώδη αντίδραση, συμβάλλοντας στην εκδήλωση των συμπτωμάτων του ΣΕΕ[18].
Φλεγμονώδεις νόσους του εντέρου (ελκώδης κολίτιδα, νόσος του Crohn). Η εντερική δυσβίωση έχει συσχετιστεί με την ανάπτυξη και επιδείνωση των φλεγμονωδών νόσων του εντέρου. Η ανισορροπία στη μικροβιακή χλωρίδα μπορεί να προκαλέσει διαταραχές στην εντερική βαρύτητα και να ενισχύσει τη φλεγμονώδη αντίδραση[19].
Μεταβολικό σύνδρομο και παχυσαρκία. Ορισμένα μικρόβια επηρεάζουν τον μεταβολισμό, τη ρύθμιση της γλυκόζης και την αποθήκευση λίπους, αυξάνοντας τον κίνδυνο παχυσαρκίας και μεταβολικών διαταραχών. Η εντερική δυσβίωση έχει συνδεθεί με την ανάπτυξη μεταβολικού συνδρόμου και παχυσαρκίας. Η ανισορροπία στη μικροβιακή χλωρίδα μπορεί να επηρεάσει τον μεταβολισμό, την αποθήκευση λίπους και την παραγωγή ενέργειας, συμβάλλοντας στην ανάπτυξη αυτών των καταστάσεων[20].
Αυτοάνοσα νοσήματα (πιθανή συσχέτιση). Η εντερική δυσβίωση έχει συσχετιστεί με την ανάπτυξη αυτοάνοσων νοσημάτων. Η ανισορροπία στη μικροβιακή χλωρίδα μπορεί να επηρεάσει το ανοσοποιητικό σύστημα, οδηγώντας σε αυτοάνοσες αντιδράσεις[21].
Διαταραχές διάθεσης και άγχους μέσω του άξονα ¨μικροβίωμα–εγκέφαλος¨. Η εντερική δυσβίωση έχει αναγνωριστεί ως παράγοντας που επηρεάζει την ψυχική διάθεση και το άγχος μέσω του άξονα ’’μικροβίωμα–εγκέφαλος΄΄ Η ανισορροπία στη μικροβιακή χλωρίδα μπορεί να επηρεάσει την παραγωγή νευροδιαβιβαστών και να συμβάλλει στην ανάπτυξη διαταραχών διάθεσης και άγχους[22].
Η δυσβίωση συνδέεται με νευρολογικές και ψυχιατρικές διαταραχές όπως η γνωστική εξασθένηση, νόσος του Αλτσχάιμερ, νόσος του Πάρκινσον, ΔΕΠΥ (Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας] και κατάθλιψη[23, 24]. Η αμφίδρομη επικοινωνία εντέρου-εγκεφάλου επιτρέπει στη μικροχλωρίδα να επηρεάζει τη λειτουργία του εγκεφάλου.
Γνωστική εξασθένηση και νόσος του Αλτσχάιμερ. Η διαταραχή της μικροχλωρίδας του εντέρου μπορεί να προκαλέσει φλεγμονή στον εγκέφαλο και νευροεκφυλιστικές αλλαγές, ενώ βραχυαλυσίδες λιπαρών οξέων φαίνεται να προστατεύουν από τη γνωστική εξασθένηση[25].
Νόσος του Πάρκινσον. Η νόσος του Πάρκινσον (ΝΠ) προκαλείται από ανώμαλη συσσώρευση ινιδίων α-συνουκλεΐνης (α-synuclein fibrils), που ονομάζονται σωμάτια του Lewy, στο κεντρικό νευρικό σύστημα. Η συσσωρευμένη γνώση υποδηλώνει την άποψη ότι τα ινίδια α-συνουκλεΐνης ξεκινούν από τον ραχιαίο πνευμονογαστρικό πυρήνα και ανέρχονται στον υπομέλανα τόπο (locus ceruleus) και τη μέλαινα ουσία (substantia nigra). Ακόμη και σε υγιή ηλικιωμένα άτομα χωρίς κινητική ή γνωστική εξασθένηση, ινίδια α-συνουκλεΐνης παρατηρούνται συχνά στον εγκέφαλο και μερικές φορές στο εντερικό νευρικό πλέγμα. Τα εντεροενδοκρινικά κύτταρα έχουν άμεση σύναψη με τις πνευμονογαστρικές προσαγωγές νευρικές ίνες και ο πνευμονογαστρικός πυρήνας (vagal nucleus) έχει συναπτικές οδούς προς την μέλαινα ουσία και το ραβδωτό σώμα (striatum). Τα εντερικά βακτήρια είναι πιθανό να εμπλέκονται στον σχηματισμό των εντερικών ινιδίων α-συνουκλεΐνης[26].
Η ανώμαλη συμπεριφορά των πρωτεϊνών α-συνουκλεΐνης και πριονίων (prions) είναι το σήμα κατατεθέν της νόσου του Πάρκινσον (ΝΠ) και των ασθενειών από πριόνια, αντίστοιχα, οι οποίες είναι σύνθετες νευρολογικές διαταραχές. Μια κύρια αιτία συσσωμάτωσης πρωτεϊνών, εγκεφαλικής βλάβης και γνωστικής απώλειας στις ασθένειες από πριόνια είναι η λανθασμένη αναδίπλωση των φυσιολογικών κυτταρικών πρωτεϊνών πριονίων (PrP C ) σε μολυσματική μορφή (PrP Sc ).
Η συσσωμάτωση της α-συνουκλεΐνης προκαλεί διαταραχές στις κυτταρικές διεργασίες στη νόσο του Πάρκινσον (ΝΠ), οδηγώντας σε απώλεια νευρώνων που παράγουν ντοπαμίνη και σε κινητικά συμπτώματα. Η μεταβολή στη σύνθεση ή τη δραστηριότητα των μικροβίων του εντέρου μπορεί να αποδυναμώσει τον εντερικό φραγμό και να καταστήσει δυνατή τη μετάβαση των πριονίων από το έντερο στον εγκέφαλο.
Ο άξονας εντέρου-εγκεφάλου συνδέεται με τη νευροφλεγμονή. Οι μεταβολίτες που παράγονται από το μικροβίωμα του εντέρου επηρεάζουν τη συσσωμάτωση της α-συνουκλεΐνης, ρυθμίζουν τη φλεγμονή και τις ανοσολογικές αποκρίσεις και μπορεί να επηρεάσουν την πορεία της νόσου και τη νευροτοξικότητα των πρωτεϊνών, ακόμη και αν οι κύριοι στόχοι τους είναι διακριτές πρωτεΐνες.
Η εμπλοκή της εντερικής μικροχλωρίδας, μιας σύνθετης συλλογής βακτηρίων, αρχαίων, μυκήτων, ιών κ.λπ., σε διάφορες νευρολογικές ασθένειες αναγνωρίζεται ολοένα και περισσότερο. Το εντερικό μικροβίωμα επηρεάζει τη νευροφλεγμονή, τη σύνθεση νευροδιαβιβαστών, τη μιτοχονδριακή λειτουργία και την ακεραιότητα του εντερικού φραγμού μέσω του άξονα εντέρου-εγκεφάλου, γεγονός που συμβάλλει στην ανάπτυξη και την εξέλιξη της νόσου[27].
Διαταραχής Ελλειμματικής Προσοχής και Υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ). Πολλές μελέτες υποστηρίζουν ότι άτομα με ΔΕΠΥ εμφανίζουν μειωμένη εντερική μικροβιακή ποικιλότητα ή διαφοροποιημένη σύνθεση μικροβιώματος, ενώ υπάρχουν ενδείξεις σύνδεσης με διαταραχές στη νευροανάπτυξη μέσω του άξονα εντερον-εγκέφαλος (gut-brain axis). Ταυτόχρονα, οι διαφορές στους δείκτες ποικιλότητας δεν είναι πάντα συνεπείς — εξαρτώνται από τις μεθοδολογίες και το δείγμα. Ωστόσο, υπάρχουν υποψίες για ρόλο των διάφορων βακτηρίων και SCFAs, που επηρεάζουν νευροδιαβιβαστές (π.χ. GABA, ντοπαμίνη) και φλεγμονώδεις διεργασίες. Τα SCFAs (Short-Chain Fatty Acids / Λιπαρά Οξέα Βραχείας Αλύσου) είναι οργανικά λιπαρά οξέα με αλυσίδα άνθρακα ≤ 6 άτομα. Δημιουργούνται κυρίως στο παχύ έντερο από τη ζύμωση φυτικών ινών (διαιτητικών ινών που δεν πέπτονται στο λεπτό έντερο) από το εντερικό μικροβίωμα.
Επιθεώρηση των πρόσφατων ερευνών υπογραμμίζει τη σύνδεση μεταξύ ΔΕΠΥ και δυσβίωσης του εντερικού μικροβιώματος, και εξετάζει τη δυνητική θεραπευτική χρήση προβιοτικών, πρεβιοτικών ή μεταμόσχευσης κοπράνων για τη ΔΕΠΥ[28].
Κατάθλιψη. Η δυσβίωση του εντέρου (διαταραχή μικροχλωρίδας) επηρεάζει την παραγωγή σεροτονίνης, ντοπαμίνης, GABA, είτε έμμεσα μέσω των SCFAs, είτε άμεσα μέσω μικροβίων που παράγουν νευροδιαβιβαστές[29, 30].
Η διαταραχή στη μεταβολική οδό της τρυπτοφάνης οδηγεί σε μετατόπιση από την παραγωγή σεροτονίνης προς τη σύνθεση νευροτοξικών παραγώγων (κινουρενίνη, κινουρενικό οξύ), τα οποία σχετίζονται με καταθλιπτικά συμπτώματα[31].
Η δυσβίωση επηρεάζει τη μεταβολική πορεία τρυπτοφάνης, προάγοντας τη μετατροπή της σε κινουρενίνη (kynurenine) αντί για σεροτονίνη, παράγοντας νευροτοξικά στοιχεία που συνδέονται με την κατάθλιψη[32].
Η αυξημένη διαπερατότητα του εντέρου (διάτρητο έντερο, leaky gut) επιτρέπει σε ενδοτοξίνες (LPS) [ LPS = Lipopolysaccharides (λιποπολυσακχαρίτες)] να εισέλθουν στην κυκλοφορία, ενεργοποιώντας φλεγμονώδεις αντιδράσεις και προάγοντας νευροφλεγμονή μέσω κυτοκινών όπως IL-6 και TNF-α[33].
Η νευροφλεγμονή, μέσω ενεργοποίησης της μικρογλοίας και κυτοκινών, διαταράσσει την ισορροπία νευροδιαβιβαστών και συνδέεται άμεσα με κατάθλιψη[34].
Αντιμετώπιση της εντερικής δυσβίωσης
Η αντιμετώπιση της εντερικής δυσβίωσης εστιάζει σε διατροφικές και φαρμακευτικές στρατηγικές που αποκαθιστούν την ισορροπία του μικροβιώματος. Ακολουθεί μια ανασκόπηση των βασικών προσεγγίσεων.
Διατροφή πλούσια σε φυτικές ίνες και πρεβιοτικά (π.χ. λαχανικά, όσπρια, φρούτα). Η κατανάλωση φυτικών ινών και πρεβιοτικών ενισχύει την ποικιλία και τη λειτουργία του μικροβιώματος, παράγοντας βραχείας αλύσεως λιπαρά οξέα (SCFAs) που υποστηρίζουν την εντερική υγεία. Η αύξηση της πρόσληψης φυτικών ινών μπορεί να γίνει σταδιακά για την αποφυγή γαστρεντερικών ενοχλήσεων[35].
Προβιοτικά. Η χορήγηση προβιοτικών μέσω τροφίμων ή συμπληρωμάτων μπορεί να αποκαταστήσει την ισορροπία του μικροβιώματος, μειώνοντας τη φλεγμονή και ενισχύοντας την ανοσολογική απόκριση[36]. Τροφές πλούσιες σε προβιοτικά είναι:
-
Γιαούρτι. Ιδίως το στραγγιστό και όσα γράφουν στην ετικέτα «με ζωντανές καλλιέργειες» (π.χ. Lactobacillus, Bifidobacterium).
-
Κεφίρ. Γαλακτοκομικό ποτό με μεγάλη ποικιλία βακτηρίων και ζυμών.
-
Ξινολάχανο (sauerkraut). Ζυμωμένο λάχανο, πλούσιο σε γαλακτικά βακτήρια. Προτιμάται το φρέσκο, μη παστεριωμένο.
-
Kimchi. Παραδοσιακή κορεάτικη ζύμωση λαχανικών (συχνά λάχανο, ραπανάκι) με προβιοτικά.
-
Miso. Ζυμωμένη πάστα από σόγια (ιαπωνική κουζίνα), καλή πηγή βακτηρίων Lactobacillus.
-
Tempeh. Ζυμωμένο προϊόν σόγιας με προβιοτικά και πρωτεΐνη.
-
Kombucha. Ζυμωμένο τσάι με προβιοτικά και οργανικά οξέα.
-
Τυριά. Ορισμένα παλαιωμένα τυριά (π.χ. gouda, mozzarella, cheddar) περιέχουν ζωντανές καλλιέργειες.
-
Τουρσιά ζυμωμένα φυσικά. Π.χ. αγγουράκια τουρσί που έχουν ζυμωθεί σε άλμη (όχι με ξύδι ή παστερίωση).
Μείωση κατανάλωσης ζάχαρης και επεξεργασμένων τροφών. Η υπερβολική κατανάλωση ζάχαρης και επεξεργασμένων τροφών μπορεί να οδηγήσει σε δυσβίωση, μειώνοντας την ποικιλία του μικροβιώματος και ενισχύοντας τη φλεγμονή[37].
Προσαρμογή φαρμακευτικής αγωγής αν είναι εφικτό. Η αλόγιστη χρήση αντιβιοτικών μπορεί να διαταράξει το μικροβίωμα. Η προσεκτική χρήση τους και η αποφυγή περιττών φαρμάκων είναι σημαντική για την αποφυγή της δυσβίωσης[38].
Βιβλιογραφική Τεκμηρίωση
1.John F Cryan, et al. The Microbiota-Gut-Brain Axis Physiol Rev. 2019 Oct 1;99(4):1877-2013. doi: 10.1152/physrev.00018.2018.
2.Hooks, K. B., & O’Malley, M. A. (2017). Dysbiosis and its discontents. mBio, 8(5), e01492-17. https://doi.org/10.1128/mBio.01492-17
3.Purbita Bandopadhyay, Dipyaman Ganguly. Gut dysbiosis and metabolic diseases. Prog Mol Biol Transl Sci. 2022;191(1):153-174. doi: 10.1016/bs.pmbts.2022.06.031. Epub 2022 Jul 22.
4.Alejandro Borrego-Ruiz, Juan J Borrego. An updated overview on the relationship between human gut microbiome dysbiosis and psychiatric and psychological disorders. Prog Neuropsychopharmacol Biol Psychiatry. 2024 Jan 10:128:110861. doi: 10.1016/j.pnpbp.2023.110861. Epub 2023 Sep 9.
5.Venzon M, Bernard-Raichon L, Klein J, Axelrad JE, Zhang C, Hussey GA, Sullivan AP, Casanovas-Massana A, Noval MG, Valero-Jimenez AM, Gago J, Putzel G, Pironti A, Wilder E; Yale IMPACT Research Team; Thorpe LE, Littman DR, Dittmann M, Stapleford KA, Shopsin B, Torres VJ, Ko AI, Iwasaki A, Cadwell K, Schluter .Gut microbiome dysbiosis during COVID-19 is associated with increased risk for bacteremia and microbial translocation. J.bioRxiv [Preprint]. 2022 Mar 2:2021.07.15.452246. doi: 10.1101/2021.07.15.452246.
6.Marazzato M, Ceccarelli G, d’Ettorre G. Dysbiosis in SARS-CoV-2-Infected Patients. Gastroenterology. 2021 May;160(6):2195. doi: 10.1053/j.gastro.2020.12.056. Epub 2020 Dec 30.
7.Carding, S., Verbeke, K., Vipond, D. T., Corfe, B. M., & Owen, L. J. (2015). Dysbiosis of the gut microbiota in disease. Microbial Ecology in Health and Disease, 26(1), 26191. https://doi.org/10.3402/mehd.v26.26191
8.Francino, M. P. (2016). Antibiotics and the human gut microbiome: Dysbioses and accumulation of resistances. Frontiers in Microbiology, 6, 1543. https://doi.org/10.3389/fmicb.2015.01543
9.Conlon, M. A., & Bird, A. R. (2015). The impact of diet and lifestyle on gut microbiota and human health. Nutrients, 7(1), 17–44. https://doi.org/10.3390/nu7010017
10.Pickard, J. M., & Núñez, G. (2019). Pathogen colonization resistance in the gut and its manipulation for improved health. Nature Reviews Microbiology, 17(10), 629–640. https://doi.org/10.1038/s41579-019-0256-3
11.Kostic, A. D., Xavier, R. J., & Gevers, D. (2014). The microbiome in inflammatory bowel disease: Current status and the future ahead. Gastroenterology, 146(6), 1489–1499. https://doi.org/10.1053/j.gastro.2014.02.009
12.Peter J Turnbaugh, Ruth E Ley, Michael A Mahowald, Vincent Magrini, Elaine R Mardis, Jeffrey I GordonAn obesity-associated gut microbiome with increased capacity for energy harvest. Nature. 2006 Dec 21;444(7122):1027-31. doi: 10.1038/nature05414.
13.Quigley, E. M. (2017). Gut microbiota and the role of probiotics in therapy. Current Opinion in Pharmacology, 37, 119–123. https://doi.org/10.1016/j.coph.2017.09.004
14.Simrén, M., et al. (2013). Intestinal microbiota in functional bowel disorders: a Rome foundation report. Gut, 62(1), 159–176. https://doi.org/10.1136/gutjnl-2012-302167
15.De Palma, G., et al. (2017). Microbiota and host determinants of behavioural phenotype in germ-free mice. Nature Communications, 8, 15295. https://doi.org/10.1038/ncomms15295
16.Clapp, M., Aurora, N., Herrera, L., Bhatia, M., Wilen, E., & Wakefield, S. (2017). Gut microbiota’s effect on mental health: The gut–brain axis. Clinical Practice, 7(4), 987–1003. https://doi.org/10.1016/j.cpr.2017.02.006
17.Foster, J. A., Rinaman, L., & Cryan, J. F. (2017). Stress & the gut–brain axis: Regulation by the microbiome. Neurobiology of Stress, 7, 124–136. https://doi.org/10.1016/j.ynstr.2017.03.001
18.Maria Napolitano, Ernesto Fasulo, Federica Ungaro, Luca Massimino, Emanuele Sinagra, Silvio Danese, Francesco Vito Mandarino.Gut Dysbiosis in Irritable Bowel Syndrome: A Narrative Review on Correlation with Disease Subtypes and Novel Therapeutic Implications. Microorganisms. 2023 Sep 22;11(10):2369. doi: 10.3390/microorganisms11102369.
19.Ram Hari Dahal, Shukho Kim, Yu Kyung Kim, Eun Soo Kim, Jungmin Kim. Insight into gut dysbiosis of patients with inflammatory bowel disease and ischemic colitis. Front Microbiol. 2023 May 11:14:1174832. doi: 10.3389/fmicb.2023.1174832. eCollection 2023.
20.Nayera E Hassan, Sahar A El-Masry, Salwa M El Shebini, Nihad H Ahmed, Fouad Mohamed T, Mohammed I Mostafa, Mahmoud A S Afify, Ayat N Kamal, Mai M Badie, Adel Hashish, Khadija Alian. Gut dysbiosis is linked to metabolic syndrome in obese Egyptian women: potential treatment by probiotics and high fiber diets regimen. Sci Rep. 2024 Mar 5;14(1):5464. doi: 10.1038/s41598-024-54285-5.
21.Sung-Ho Chang, Youngnim Choi. Gut dysbiosis in autoimmune diseases: Association with mortality. Front Cell Infect Microbiol. 2023 Mar 31;13:1157918. doi: 10.3389/fcimb.2023.1157918. eCollection 2023.
22.Ishani Mehta, Keshav Juneja, Tharun Nimmakayala, Lajpat Bansal, Shivani Pulekar, Dileep Duggineni, Hana Khan Ghori, Nishi Modi, Salma Younas. Gut Microbiota and Mental Health: A Comprehensive Review of Gut-Brain Interactions in Mood Disorders. Cureus. 2025 Mar 30;17(3):e81447. doi: 10.7759/cureus.81447
23.Cryan, J. F., et al. (2019). The microbiota-gut-brain axis. Physiol Rev, 99(4), 1877–2013. https://doi.org/10.1152/physrev.00018.2018
24.Quigley, E. M. (2017). Microbiota-brain-gut axis and neurodegenerative diseases. Curr Neurol Neurosci Rep, 17(12), 94. https://doi.org/10.1007/s11910-017-0794-3
25.Zhao, Y., Lukiw, W. J., & Li, W. (2022). Gut microbiome and Alzheimer’s disease. Front Aging Neurosci, 14, 856212. https://doi.org/10.3389/fnagi.2022.856212
26.Masaaki Hirayama, Kinji Ohno. Parkinson’s Disease and Gut Microbiota. Ann Nutr Metab. 2021:77 Suppl 2:28-35. doi: 10.1159/000518147. Epub 2021 Sep 9.
27.Nasir Uddin Mahbub, Md Minarul Islam, Seong-Tshool Hong, Hea-Jong Chung. Dysbiosis of the gut microbiota and its effect on α-synuclein and prion protein misfolding: consequences for neurodegeneration. Front Cell Infect Microbiol. 2024 Feb 16:14:1348279. doi: 10.3389/fcimb.2024.1348279. eCollection 2024.
28.Ning Wang, Xuping Gao, Zifeng Zhang, Li Yang. Composition of the Gut Microbiota in Attention Deficit Hyperactivity Disorder: A Systematic Review and Meta-Analysis. Front Endocrinol (Lausanne). 2022 Mar 18:13:838941. doi: 10.3389/fendo.2022.838941. eCollection 2022
29.Foster, J. A., Rinaman, L., & Cryan, J. F. (2017). Stress & the gut-brain axis. Neurobiol Stress, 7, 124–136. https://doi.org/10.1016/j.ynstr.2017.03.001
30.Alexander Prehn-Kristensen, Alexandra Zimmermann, Lukas Tittmann, Wolfgang Lieb, Stefan Schreiber, Lioba Baving, Annegret Fischer. Reduced microbiome alpha diversity in young patients with ADHD. PLoS One. 2018 Jul 12;13(7):e0200728. doi: 10.1371/journal.pone.0200728
31.Ana Salomé Correia, Nuno Vale. Tryptophan Metabolism in Depression: A Narrative Review with a Focus on Serotonin and Kynurenine Pathways. Int J Mol Sci. 2022 Jul 31;23(15):8493. doi: 10.3390/ijms23158493.32.Agnese Minuti, Francesca Brufani, Giulia Menculini, Patrizia Moretti, Alfonso Tortorella.The complex relationship between gut microbiota dysregulation and mood disorders: A narrative review. Curr Res Neurobiol. 2022 Jun 14;3:100044. doi: 10.1016/j.crneur.2022.100044
33.Michael Maes, Marta Kubera, Jean-Claude Leunis.The gut-brain barrier in major depression: intestinal mucosal dysfunction with an increased translocation of LPS from gram negative enterobacteria (leaky gut) plays a role in the inflammatory pathophysiology of depression. Neuro Endocrinol Lett. 2008 Feb;29(1):117-24.
34.Kyu-Man Han, Byung-Joo Ham. How Inflammation Affects the Brain in Depression: A Review of Functional and Structural MRI Studies. J Clin Neurol. 2021 Sep 17;17(4):503–515. doi: 10.3988/jcn.2021.17.4.503
35.Suyeon Yoo, Suk-Chae Jung, Kihyuck Kwak, Jun-Seob Kim.The Role of Prebiotics in Modulating Gut Microbiota: Implications for Human Health. Int J Mol Sci. 2024 Apr 29;25(9):4834. doi: 10.3390/ijms25094834
36.Bhutada Sarita, Dahikar Samadhan, Md Zakir Hassan, Elena G Kovaleva. A comprehensive review of probiotics and human health-current prospective and applications. Front Microbiol. 2025 Jan 6:15:1487641. doi: 10.3389/fmicb.2024.1487641. eCollection 2024.
37.Allison L Brichacek, Melanie Florkowski, Esther Abiona, Karen M Frank.Ultra-Processed Foods: A Narrative Review of the Impact on the Human Gut Microbiome and Variations in Classification Methods. Nutrients. 2024 Jun 1;16(11):1738. doi: 10.3390/nu16111738
38.Divakar Dahiya, Poonam Singh Nigam. Antibiotic-Therapy-Induced Gut Dysbiosis Affecting Gut Microbiota-Brain Axis and Cognition: Restoration by Intake of Probiotics and Synbiotics. Int J Mol Sci. 2023 Feb 4;24(4):3074. doi: 10.3390/ijms24043074.
Δρ Δημήτριος Γκέλης ΜD, ORL, DDS, PhD
Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης (MD, ORL, DDS, PhD)
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος, Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιατρικός Ερευνητής και Συγγραφέας
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Ιατρική Έρευνα, Συμπληρωματική Ιατρική. Διεύθυνση: ΚΟΡΙΝΘΟΣ
Τηλ: 6944280764, Email: pharmage@otenet.gr
www.gelis.gr, www.pharmagel.gr , www.orlpedia.gr , www.allergopedia.gr, d3gkelin.gr, www.vitaminb12.gr, www.zinc.gr, www.curcumin.gr
Ελευθέριος Χανιωτάκης
Χανιωτάκης Ελευθέριος,
Γενικός Ιατρός, Διευθυντής ΕΣΥ,
Κόρινθος
haniotlef2006@yahoo.gr
Νικόλαος Η Κοκκιόπουλος
Νικόλαος Η. Κοκιόπουλος, Ιατρός, Ειδικός Παθολόγος, τ. Διευθυντής ΕΣΥ, Κ. Υγείας Κιάτου, Κολιάτσου 93, Κόρινθος, τηλ. 2741029494, 6974414741 mail: kokiopoulosnic@yahoo.gr
Αικατερίνη Γκέλη
Αικατερίνη ΓκέληΕχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη διαγνωστική με υπερήχους, κλασσική ακτινολογία παίδων και ενηλίκων, γναθοπροσωπική ακτινολογία, περιβαλλοντική ιατρική, ιατρική διατροφολογία, συμπληρωματική ιατρική.
Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση.
Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση, παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας.