Δρ. Δημήτριος Ν. Γκέλης, Αικατερίνη Γκέλη, Χρίστος Βασ. Μάλαμας, Χρυσάνθη Kαραπάντζου, Ευάγγελος Γκόλας, Χρήστος Γρούτσος, Άρης Πάγκαλος, Δημήτριος Ραχωβίτσας, Δημήτριος Μπατζακάκης
Σε παγκόσμιο επίπεδο, ο αριθμός των νέων εβδομαδιαίων κρουσμάτων της νόσου COVID-19 μειώθηκε κατά 6% κατά την εβδομάδα από την 10η έως 16η Οκτωβρίου 2022, σε σύγκριση με την προηγούμενη εβδομάδα, με πάνω από 2,9 εκατομμύρια νέα κρούσματα να έχουν αναφερθεί. Ο αριθμός των νέων εβδομαδιαίων θανάτων από COVID-19 μειώθηκε κατά 17%, σε σύγκριση με την προηγούμενη εβδομάδα, με περίπου 8300 θανάτους, να αναφέρονται. Μέχρι τις 16 Οκτωβρίου 2022, έχουν αναφερθεί 621 εκατομμύρια επιβεβαιωμένα κρούσματα και 6,5 εκατομμύρια θάνατοι παγκοσμίως από COVID-19[1].
Οι τρέχουσες κατευθυντήριες οδηγίες δεν συνιστούν επακόλουθο εμβολιασμό με mRNA κατά του COVID-19 σε ασθενείς που εμφανίζουν άμεσες αλλεργικές αντιδράσεις στην πρώτη δόση. Τα ευρήματά, μας δείχνουν ότι η διαβαθμισμένη δόση αυτού του εμβολίου είναι ασφαλής, αποτελεσματική και χρήσιμη για τη θεραπεία αυτών των ατόμων με αλλεργία[2].
Τα εμβόλια αναπτύχθηκαν με πρωτοφανή ταχύτητα ως σημαντικό παγκόσμιο προληπτικό μέτρο κατά του COVID-19 και από τον Δεκέμβριο του 2020 έχουν χορηγηθεί πολλές εκατομμύρια δόσεις διαφόρων εμβολίων παγκοσμίως. Γενικά, οι σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις στα εμβόλια είναι σπάνιες και προκαλούνται είτε από το ίδιο το εμβόλιο είτε από έκδοχα που περιέχονται στο εμβόλιο[2-4].
Τα πρώτα εγκεκριμένα εμβόλια COVID-19 περιλαμβάνουν το Pfizer/BioNTech BNT162B2, Moderna mRNA-1273 και AstraZeneca ανασυνδυασμένο αδενοϊό ChAdOx1-S. Αμέσως μετά την έγκριση, αναφέρθηκαν σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις στα εμβόλια με βάση το mRNA που υποχώρησαν μετά τη θεραπεία.
Οι ρυθμιστικοί φορείς από την Ευρωπαϊκή Ένωση, τις Ηνωμένες Πολιτείες και το Ηνωμένο Βασίλειο συμφωνούν ότι οι εμβολιασμοί αντενδείκνυνται μόνο όταν υπάρχει αλλεργία σε ένα από τα συστατικά του εμβολίου ή εάν υπήρξε σοβαρή αλλεργική αντίδραση στην πρώτη δόση. Αυτό το έγγραφο θέσης της Ευρωπαϊκής Ακαδημίας Αλλεργίας και Κλινικής Ανοσολογίας (EAACI) συμφωνεί με αυτές τις συστάσεις και διευκρινίζει ότι δεν υπάρχει αντένδειξη για τη χορήγηση αυτών των εμβολίων σε αλλεργικούς ασθενείς που δεν έχουν ιστορικό αλλεργικής αντίδρασης σε οποιοδήποτε από τα συστατικά του εμβολίου [5].
Τα έκδοχα είναι απαραίτητα για την υποστήριξη και τη βελτιστοποίηση των ιδιοτήτων των δραστικών συστατικών σε εμβόλια, φάρμακα και άλλα προϊόντα. Η υπερευαισθησία άμεσου τύπου έχει περιγραφεί σε πολλά έκδοχα με τις περισσότερες αναφορές για τις πολυαιθυλενογλυκόλες (PEGs) που ονομάζονται επίσης μακρογόλες (E1521) [6, 7] και τα δομικά σχετικά πολυσορβικά [8, 9].
Κατά τη διάρκεια της επιδημίας του COVID-19, η προσοχή των ερευνητών εστιάστηκε σε αυτά τα δύο έκδοχα, καθώς είναι έκδοχα που περιέχονται στα πρώτα εμβόλια που κυκλοφόρησαν στην αγορά της Ευρώπης και είναι οι πιθανοί ένοχοι για αλλεργικές αντιδράσεις που μπορεί να εκδηλωθούν μετά από χορήγηση εμβολίου COVID-19 [10-14].
Οι πολυαιθυλενογλυκόλες χρησιμοποιούνται σε φαρμακευτικά και ιατρικά προϊόντα, συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων, καθώς και σε καλλυντικά και βιομηχανικά και τρόφιμα.
Οι πολυειθυλενογλυκόλες (PEGs) είναι πολυμερή αιθυλενοξειδίου με μοριακά βάρη (MW) που κυμαίνονται από 200 έως 35.000 g/mol. Σε φάρμακα και άλλα φαρμακευτικά προϊόντα, οι αριθμοί PEGs περιγράφονται με το μέσο MW, αλλά στα καλλυντικά οι PEGs περιγράφονται από τον μέσο αριθμό μονάδων οξειδίου του αιθυλενίου [6].
Η απορρόφηση γίνεται μέσω του γαστρεντερικού βλεννογόνου [15,16] και του ανέπαφου δέρματος [6] ανάλογα με το MW.
Οι αλλεργικοί στην πολυαιθυλενογλυκόλη ασθενείς μπορεί να εμφανίσουν διασταυρούμενες αντιδράσεις σε PEGυλιωμένα φάρμακα και δομικά παρόμοια πολυμερή όπως πολυσορβικά και πολοξαμερή. Ωστόσο, τα στοιχεία για αυτό εξακολουθούν να είναι αραιά με λίγες μόνο περιπτώσεις που περιγράφονται.
Το πολυσορβικό 80 [Polysorbate 80 (E433)], που ονομάζεται επίσης tween 80, χρησιμοποιείται σε σκευάσματα φαρμάκων συμπεριλαμβανομένων των εμβολίων, καθώς και σε τρόφιμα και καλλυντικά ως διαλυτοποιητής, σταθεροποιητής ή γαλακτωματοποιητής[9].
Η PEG 2000 χρησιμοποιείται στα εμβόλια mRNA από την Pfizer/BioNTech (Comirnaty®) και τη Moderna (Spikevax®) και το πολυσορβικό 80 σε εμβόλια ιικών φορέων από πολλές άλλες εταιρείες, όπως η AstraZeneca (Vaxzevria®) και η Johnson‐Johnson (Janssen).). Στη Δανία, μόνο τα εμβόλια COVID-19 από την Pfizer/BioNTech (PB) και τη Moderna (M) συνιστώνται από τον Οργανισμό Φαρμάκων της Δανίας [18].
Το εμβόλιο AstraZeneca (AZ) αποσύρθηκε από την αγορά τον Μάρτιο του 2021 λόγω ανησυχιών για την ασφάλεια και το εμβόλιο Johnson-Johnson (JJ) δεν εγκρίθηκε ποτέ [18]. Ωστόσο, τα άκρως εξειδικευμένα κέντρα αλλεργίας στη Δανία έχουν λάβει άδεια από την υγειονομική αρχή της Δανίας να προσφέρουν το εμβόλιο JJ σε ασθενείς με αλλεργία PEG βάσει ιατρικής εκτίμησης και αξιολόγησης κινδύνου, συμπεριλαμβανομένου του κινδύνου σοβαρής νόσου COVID-19, του κινδύνου σοβαρής πλευράς επιδράσεις όπως η επαγόμενη από το εμβόλιο ανοσοθρομβωτική θρομβοπενία (VITT) και ο κίνδυνος αλλεργικής αντίδρασης στο εμβόλιο [18].
Η συχνότητα εμφάνισης αναφυλακτικών αντιδράσεων στον φυσιολογικό πληθυσμό είναι παρόμοια με άλλα εμβόλια που βασίζονται στον ιό. Ο Rasmussen TH και οι συν (2021) [17] από τους 55 ασθενείς, που εμβολίασαν και εκδήλωσαν αντιδράσεις στην πρώτη δόση, οι 52 ασθενείς που επαναεμβολιάστηκαν βρέθηκαν χωρίς ανεπιθύμητες ενέργειες. Τρεις ασθενείς διαγνώστηκαν με αλλεργία στα έκδοχα του φαρμάκου[17].
Η EAACI δημοσίευσε πρόσφατα μια δήλωση σχετικά με τη διάγνωση, τη διαχείριση και την πρόληψη σοβαρών αλλεργικών αντιδράσεων στα εμβόλια COVID-19, [5] δηλώνοντας ότι, εκτός εάν ο ασθενής έχει ιστορικό αλλεργικής αντίδρασης σε κάποιο από τα συστατικά του εμβολίου, δεν υπάρχει αντένδειξη για τη χορήγηση των επί του παρόντος εγκεκριμένων εμβολίων COVID-19 σε αλλεργικούς ασθενείς [5]. Ωστόσο, εξακολουθούν να λείπουν γνώσεις και οδηγίες σχετικά με τον τρόπο ασφαλούς αξιολόγησης και εμβολιασμού ασθενών που είναι αλλεργικοί στα έκδοχα του εμβολίου COVID-19.
Το 2022 η Charlotte G. Mortz και οι συνεργάτες δημοσίευσαν ένα πρόγραμμα αλλεργιολογικής εργασίας που οδηγεί σε μια απόφαση για ασφαλή εμβολιασμό κατά του COVID-19 σε ασθενείς με ιστορικό αλλεργικής αντίδρασης σε φάρμακα, εμβόλια και προϊόντα στοματικής υγιεινής που περιέχουν PEG ή πολυσορβικό και ευαισθητοποίηση ή θετική πρόκληση σε ένα ή περισσότερα από αυτά τα έκδοχα [18].
Στη μελέτη αυτή συμπεριλήφθηκαν είκοσι πέντε ασθενείς με ιστορικό αλλεργικής αντίδρασης σε φάρμακα, εμβόλια και προϊόντα στοματικής υγιεινής που περιέχουν PEG ή πολυσορβικό και βρέθηκαν ευαισθητοποίημένοι, όπως αποδείχτηκε με ενδοεπιδερμική δοκιμασία ή εργαστηριακά ή ή ανταποκρίθηκαν θετικά στη δοκιμασία πρόκλησης.
Δέκα εννέα από τους 21 ασθενείς που είχαν διαγνωστεί πριν από το 2021 επαναξιολογήθηκαν, όπως και τέσσερις νέοι ασθενείς με ενδοεπιδερμοκή δοκιμασία νυγμού (SPT) και απελευθέρωσης ισταμίνης βασεόφιλων [Basophil Histamine Release (BaHR)] για πολυαιθυνογλυκόλη [polyethylene glycols ( PEGs), πολυσορβικά (polysorbates) και εγκεκριμένα εμβόλια για τον COVID-19, καθώς και με μέτρηση ειδικής IgE (PEG 2000, 10.000). Στους ασθενείς έγινε ο εμβολιασμός με βάση της απόφασης που πάρθηκε από την αρχική διάγνωση και επαναξιολόγηση.
Τα αποτελέσματα της μελέτης έδειξαν ότι, οι πιο συνηθισμένοι πρωτογενείς διεγέρτες ήταν τα στεροειδή παρατεταμένης δράσης (depot‐steroids) και τα καθαρτικά. Οι περισσότεροι ασθενείς είχαν βιώσει περισσότερες από μία αναφυλακτικές αντιδράσεις. Η SPT ήταν ανώτερη από τη δοκιμή BaHR, αν και πολλά SPT έγιναν αρνητικά με την πάροδο του χρόνου. Μετά από προσεκτική επαναξιολόγηση τρεις ασθενείς εμβολιάστηκαν επιτυχώς με το εμβόλιο Pfizer/BioNTech. Τρεις εμβολιάστηκαν πριν από την παραπομπή. Σε έντεκα προσφέρθηκε το εμβόλιο Johnson-Johnson. τέσσερις εμβολιάστηκαν με επιτυχία, επτά απείχαν. Έξι ασθενείς δεν μπορούσαν να εμβολιαστούν με εμβόλια που περιέχουν PEG ή πολυσορβικό.
Σήμερα, μέσω της Μοριακής Διάγνωσης και της εφαρμογής των ειδικών πρωτοκόλλων της Κυτταρομετρίας Ροής, υπάρχει η δυνατότητα προληπτικού ελέγχου διερεύνησης αντιδράσεων υπερευαισθησίας (αλλεργίας) στο συγκεκριμένο έκδοχο PEG και ονομάζεται “Δοκιμασία Ενεργοποίησης των Βασεόφιλων” – Basophile Activation Test (BAT).
Η συγκεκριμένη εξέταση χαρακτηρίζεται από υψηλή διαγνωστική ακρίβεια και ανιχνεύει με μεγάλη ευαισθησία και ειδικότητα, την αλλεργιογονικότητα του PEG με μοριακό βάρος 2.000 (που βρίσκεται στα εμβόλια), εξατομικευμένα για τον κάθε ασθενή.
Η BAT μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πιθανό διαγνωστικό εργαλείο για την επιβεβαίωση της αλλεργίας στο έκδοχο PEG, αλλά όχι στο εμβόλιο, καθώς ένα θετικό αποτέλεσμα στη BAT μπορεί να υποδηλώνει προηγούμενη λοίμωξη από COVID-19, αντί για αλλεργία [19].
Συμπερασματικά η υπερευαισθησία στα έκδοχα των εμβολίων COVID-19 μπορεί να να προκαλέσει αναφυλακτική αντίδραση για ασθενείς με αλλεργία στην πολυαιθυλενογλυκόλη (PEG) ή τα πολυσορβικά. Μετά τη διαγνωστική αξιολόγηση, ένα ασφαλές εμβόλιο COVID-19 θα μπορούσε να προσφερθεί στους περισσότερους ασθενείς, ενώ τα υπερευαίσθητα άτομα στα δύο αυτά έκδοχα θα περιμένουν νέα εμβόλια που περιέχουν διαφορετικά έκδοχα [18].
Eργαστηριακή διάγνωση της αλλεργίας στα έκδοχα πολυαιθυλενογλυκόλης (PEG) και πολυσορβικού (Polysorbate 80 )
Η διάγνωση της αλλεργίας στα έκδοχα PEG και Polysorbate 80 μπορεί να πραγματοποιηθεί με την εξέταση Δοκιμασίας Διέγερσης Βασεόφιλων ΒΑΤ ή αλλιώς Test Ενεργοποίησης Βασεόφιλων ΒΑΤ. Η δοκιμή ενεργοποίησης βασεόφιλων (ΒΑΤ) είναι μια λειτουργική δοκιμασία που μετρά τον βαθμό αποκοκκίωσης των βασεοφίλων μετά από διέγερση με αλλεργιογόνο ή ελέγχους με κυτταρομετρία ροής [20].
Βάσει της απόφαση ς που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ, σχετικά με τη διαδικασία και τους λόγους απαλλαγής από την υποχρεωτικότητα του εμβολιασμού, εξαιρούνται από την εφαρμογή του υποχρεωτικού μέτρου του εμβολιασμού κατά του κορωνοϊού COVID-19 τα φυσικά πρόσωπα με διαγνωσμένη αλλεργία (με in vitro Δοκιμασία Διέγερσης Βασεοφίλων ΒΑΤ) στα συστατικά πολυαιθυλενογλυκόλη (PEG) 2000 και πολυσορβικό (Polysorbate 80), λόγω αυξημένης πιθανότητας σοβαρής αλλεργικής αντίδρασης.
Ενδείξης διενέγειας της Δοκιμασίας Διέγερσης Βασεόφιλων ΒΑΤ
- Άτομα που αναφέρουν αλλεργική αντίδραση σε καλλυντικά προϊόντα του εμπορίου, που περιέχουν την ουσία PEG.
- Άτομα με αλλεργική αντίδραση σε σκευάσματα εντέρου, που περιέχουν την ουσία PEG.
- Άτομα με επαναλαμβανόμενες αλλεργικές αντιδράσεις σε άσχετα μεταξύ τους φάρμακα και προϊόντα (μερικές φορές φέρουν τη διάγνωση «ιδιοπαθής αναφυλαξία»).
- Άτομα που αναφέρουν την εκδήλωση αλλεργικής αντίδρασης ορισμένα φάρμακα που κυκλοφορούν με εμπορικές ονομασίες ή δόσεις των ίδιων φαρμάκων και κατά συνέπεια όχι στη δραστική ουσία (συνεπώς πιθανή αντίδραση σε έκδοχα συγκεκριμένης εμπορικής έκδοσης φαρμάκου).
- Άτομα που αναφέρουν αλλεργικές αντιδράσεις μετά από επεμβατικές διαδικασίες ή περιεγχειρητικούς χειρισμούς.
- Άτομα με ιστορικό αλλεργικών αντιδράσεων σε προηγούμενους εμβολιασμούς ή/και σύνδρομο ενεργοποίησης μαστοκυττάρων/ιδιοπαθή αναφυλαξία.
Η ΒΑΤ μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πιθανό διαγνωστικό εργαλείο για την επιβεβαίωση της αλλεργίας στο έκδοχο PEG αλλά όχι στο εμβόλιο, καθώς ένα θετικό αποτέλεσμα της ΒΑΤ μπορεί να υποδηλώνει προηγούμενη λοίμωξη από COVID-19 αντί για αλλεργία[21].
Οδηγίες προετοιμασίας πριν από την εξέταση
Όποιο άτομο πρόκειται να υποβληθεί στην εξέταση Δοκιμασίας Διέγερσης Βασεόφιλων, θα πρέπει να ακολουθήσει τις παρακάτω οδηγίες:
Aποφεύγεται η εξέταση όταν οι ασθενείς παίρνουν: Συστημικά στεροειδή, κυκλοσπορίνη Α, χρωμογλυκικό οξύ. Αποφεύγεται η χρήση κορτιζόνης για τουλάχιστον 24 ώρες.
Ο εξεταζόμενος δεν πρέπει να έχει νοσήσει από οποιαδήποτε λοίμωξη (βακτηριακή ή ιική) 3 με 4 εβδομάδες.
Απουσία αλλεργικής αντίδρασης τουλάχιστον 3 με 4 εβδομάδες.
Για τα εξεταζόμενα αλλεργικά άτομα που βρίσκονται υπό ιατρική παρακολούθηση: Η αιμοληψία πρέπει να πραγματοποιηθεί πριν τη διαδικασία εφαρμογής δερματικών δοκιμασιών και πριν την πρόκληση με αλλεργιογόνα υλικά.
Τα στάδια της εξέταση: Στην πρώτη φάση τα Βασεόφιλα ΒΑΤ του εξεταζόμενου, που προκύπτουν από την αιμοληψία, διεγείρονται με το αλλεργιογόνο υλικό πολυαιθυλενογλυκόλη 2000 (PEG).
Στη δεύτερη φάση της εργαστηριακής εξέτασης, με τη μέθοδο της κυτταρομετρίας ροής, διαχωρίζονται τα Βασεόφιλα που έχουν διεγερθεί από τα μη διεγερμένα.
Το αποτέλεσμα που προκύπτουν δείχνουν: Εάν τα διεγερμένα Βασεόφιλα είναι πάνω από το 5% των συνολικών Βασεόφιλων, ή, εάν η διέγερση είναι μεγαλύτερη κατά το διπλάσιο συγκριτικά με τη βασική κατάσταση των Βασεόφιλων (δείκτης διέγερσης SI>2 ), τότε υπάρχει αυξημένη πιθανότητα αλλεργικής αντίδρασης στα εμβόλια κατά της COVID-19, που περιλαμβάνουν το συστατικό PEG, δηλαδή της Pfizer και της Moderna.
ΒιβλιογραφικήΤεκμηρίωση
1.Coronavirus disease (COVID‐2019) situation reports. Accessed August 27, 2021. https://www.who.int/emergencies/diseases/novel‐coronavirus‐2019/situation‐reports
2. Prudhvi Regula, David Rosenstreich, Elina Jerschow, Manish Ramesh, Denisa Ferastraoaru, Jessica Oh, Daniella S Aivazi , Jonathan M Aivazi , Golda Hudes. Safety and efficacy of graded dosing of Pfizer-BioNTech mRNA COVID-19 vaccine after an immediate hypersensitivity reaction to first dose. J Allergy Clin Immunol Glob. 2022 Aug;1(3):175-177.
3. Su JR, Moro PL, Ng CS, Lewis PW, Said MA, Cano MV. Anaphylaxis after vaccination reported to the vaccine adverse event reporting system, 1990–2016. J Allergy Clin Immunol. 2019;143:1465‐1473. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
4. McNeil MM, Weintraub ES, Duffy J, et al. Risk of anaphylaxis after vaccination in children and adults. J Allergy Clin Immunol. 2016;137:868‐878. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
5.Sokolowska M, Eiwegger T, Ollert M, Torres MJ, Barber D, Del Giacco S, Jutel M, Nadeau KC, Palomares O, Rabin RL, Riggioni C, Vieths S, Agache I, Shamji MH. EAACI statement on the diagnosis, management and prevention of severe allergic reactions to COVID-19 vaccines. Allergy. 2021 Jun;76(6):1629-1639.
6. Wenande E, Garvey LH. Immediate‐type hypersensitivity to polyethylene glycols: a review. Clin Exp Allergy. 2016;46:907‐922. [PubMed] [Google Scholar]
7.Cabanillas B, Akdis CA, Novak N. Allergic reactions to the first COVID-19 vaccine: A potential role of polyethylene glycol? Allergy. 2021 Jun;76(6):1617-1618.
8. Stone CA, Liu Y, Relling MV, et al. Immediate hypersensitivity to polyethylene glycols and polysorbates: more common than we have recognized. J Allergy Clin Immunol Pract. 2019;7:1533‐1540. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
9.Kounis NG, Koniari I, de Gregorio C, Velissaris D, Petalas K, Brinia A, Assimakopoulos SF, Gogos C, Kouni SN, Kounis GN, Calogiuri G, Hung MY. Allergic Reactions to Current Available COVID-19 Vaccinations: Pathophysiology, Causality, and Therapeutic Considerations. Vaccines (Basel). 2021 Mar 5;9(3):221.
10. Sellaturay P, Nasser S, Islam S, Gurugama P, Ewan PW. Polyethylene glycol (PEG) is a cause of anaphylaxis to the Pfizer/BioNTech mRNA COVID‐19 vaccine. Clin Exp Allergy. 2021;51:861‐863. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
11. Garvey LH, Nasser S. Anaphylaxis to the first COVID‐19 vaccine: is polyethylene glycol (PEG) the culprit? Br J Anaesth. 2021;126:e106‐e108. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
12. Klimek L, Novak N, Cabanillas B, Jutel M, Bousquet J, Akdis CA. Allergenic components of the mRNA‐1273 vaccine for COVID‐19: possible involvement of polyethylene glycol and IgG‐mediated complement activation. Allergy. 2021. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
13. Rasmussen TH, Mortz CG, Georgsen TK, Rasmussen HM, Kjaer HF, Bindslev‐Jensen C. Patients with suspected allergic reactions to COVID‐19 vaccines can be safely revaccinated after diagnostic work‐up. Clin Transl Allergy. 2021;11:e12044. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
14.Banerji A, Wickner PG, Saff R, Stone CA Jr, Robinson LB, Long AA, Wolfson AR, Williams P, Khan DA, Phillips E, Blumenthal KG. mRNA Vaccines to Prevent COVID-19 Disease and Reported Allergic Reactions: Current Evidence and Suggested Approach.J Allergy Clin Immunol Pract. 2021 Apr;9(4):1423-1437.
15. Chadwick VS, Phillips SF, Hofmann AF. Measurements of intestinal permeability using low molecular weight polyethylene glycols (PEG 400). I. Chemical analysis and biological properties of PEG 400. Gastroenterology. 1977;73:241‐246. [PubMed] [Google Scholar]
16. DiPiro JT, Michael KA, Clark BA, et al. Absorption of polyethylene glycol after administration of a PEG‐electrolyte lavage solution. Clin Pharm. 1986;5:153‐155. [PubMed] [Google Scholar]
17.Rasmussen TH, Mortz CG, Georgsen TK, Rasmussen HM, Kjaer HF, Bindslev‐Jensen C. Patients with suspected allergic reactions to COVID‐19 vaccines can be safely revaccinated after diagnostic work‐up. Clin Transl Allergy. 2021;11:e12044. [PMC free article] [PubMed] [Google Scholar]
18. Mortz CG, Kjaer HF, Rasmussen TH, Rasmussen HM, Garvey LH, Bindslev-Jensen C. Allergy to polyethylene glycol and polysorbates in a patient cohort: Diagnostic work-up and decision points for vaccination during the COVID-19 pandemic. Clin Transl Allergy. 2022 Jan 8;12(1):e12111.
19. Labella M, Céspedes JA, Doña I, Shamji MH, Agache I, Mayorga C, Torres M The value of the basophil activation test in the evaluation of patients reporting allergic reactions to the BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine. J.Allergy. 2021 Oct 24:10.1111/all.15148.
20. Santos AF, Alpan O, Hoffmann H Basophil activation test: Mechanisms and considerations for use in clinical trials and clinical practice. J.Allergy. 2021 Aug;76(8):2420-2432.
21.Marina Labella, Jose Antonio Céspedes, Inmaculada Doña, Mohamed H Shamji, Ioana Agache, Cristobalina Mayorga, Maria José Torres .The value of the basophil activation test in the evaluation of patients reporting allergic reactions to the BNT162b2 mRNA COVID-19 vaccine. Allergy . 2022 Jul;77(7):2067-2079.
Δρ Δημήτριος Ν. Γκέλης
Δρ.Δημήτριος Ν. Γκέλης
Iατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Οδοντίατρος
Διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ιατρικός Συγγραφέας, Ιατρικός Ερευνητής
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Ιατρική Έρευνα, Συμπληρωματική Ιατρική
Διεύθυνση: ΦΛΑΜΠΟΥΡΟ ΛΟΥΤΡΑΚΙΟΥ ΚΟΡΙΝΘΙΑΣ
Τηλ: 6944280764, Email: pharmage@otenet.gr
www.gelis.gr, www.pharmagel.gr , www.orlpedia.gr , www.allergopedia.gr, d3gkelin.gr, www.vitaminb12.gr, www.zinc.gr, www.curcumin.gr
Αικατερίνη Γκέλη
Αικατερίνη ΓκέληΕχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη διαγνωστική με υπερήχους, κλασσική ακτινολογία παίδων και ενηλίκων, γναθοπροσωπική ακτινολογία, περιβαλλοντική ιατρική, ιατρική διατροφολογία, συμπληρωματική ιατρική.
Βασ. Χρήστος Μάλαμας
Βασ. Χρήστος Μάλαμας
Ιατρός Ωτορινολαρυγγολόγος
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας, Ανοσολογίας και Ρογχοπαθειών
ΧΡΥΣΑΝΘΟΥ ΠΑΓΩΝΗ 10
ΚΑΛΑΜΑΤΑ 24100
2721 099199
info@malamasorl.gr
www.malamasorl.gr
Χρυσάνθη Kαραπάντζου
Ass. Prof. Χρυσάνθη Kαραπάντζου (MD, ORL, PhD, MSc)
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος
Αναπληρώτρια Καθηγήτρια της Πανεπιστημιακής ΩΡΛ Κλινικής
του Ludwig Maximilian Universität του Μονάχου, Γερμανίας,
Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Εταιρείας εφαρμογών της
Βοτουλινικής Τοξίνης στην Ωτορινολαρυγγολογία (ΕΛ.Ε.Μ.Ε.ΒΟ.ΤΟΞ.ΩΡΛ).
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας και Ανοσολογίας. Διεύθυνση: Ζερβού Γεώργιου 19, 661 32, Δράμα. Τηλέφωνο: 2521057557,Κινητό: 6937377549
Ευάγγελος Γκόλας
Ευάγγελος Γκόλας
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος,
Καλιάφα Σπύρου 1Α, 453 32, Ιωάννινα,
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας, Ανοσολογίας και Ρογχοπαθειών
Τηλέφωνο: 2651049006, Κινητό: 6936349006 www.egolas.gr
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ
Νευροωτολογία, ΩΡΛ Αλλεργία, Φωνιατρική, ΩΡΛ ογκολογία, ΠαιδοΩΡΛ, Γηριατρική ΩΡΛ,
Ιατρική Διατροφολογία, Συμπληρωματική Ιατρική, Υπερβαρική Ιατρική, Βιταμίνη D, Βιταμίνη Κ.
Χρήστος Γρούτσος
Χρήστος Γρούτσος
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας και Ρογχοπαθειών,
ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΟΥ 14, Τρίκαλα, Θεσσαλία,
Τηλ: 2431039877
Άρης Πάγκαλος
Άρης Πάγκαλος
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος, Πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας Αννοσολογίας και Ρογχοπαθειών
Ηρώων Πολυτεχνείου 8, Αγιος Νικόλαος 72100, Λασιθίου, ΚρήτηςΤηλ. 6973317033 pagkalos.orl@gmail.com
ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΕΝΔΙΑΦΕΡΟΝΤΑ: Βαρηκοία, ΩΡΛ Αλλεργία, ΩΡΛ ογκολογία, Νευροοτολογία, Έρευνα της Αλλεργιογόνου χλωρίδας της Ελλάδας, Διαταραχές φωνής, Διαταραχές Ισορροπίας, Συμπληρωματική Ιατρική, Περιβαλλοντική Ιατρική
Δημήτριος Ραχωβίτσας
Δημήτριος Ραχωβίτσας
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος,
Επιμελητής Α΄, Νοσοκομείο ΑΧΕΠΑ, Θεσσαλονίκη,
Μέλος της Ελληνικής Εταιρείας ΩΡΛ Αλλεργίας Ανοσολογίας και Ρογχοπαθειών,
6947830284, e-mail: jimrach0704@gmail.com
Δημήτριος Μπατζακάκης
Δημήτριος Μπατζακάκης
Ιατρός, Ωτορινολαρυγγολόγος,
Με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στη βαρηκοΐα, ακοολογία, νευροωτολογία, ωτοχειρουργική, ΩΡΛ Αλλεργία, Φωνιατρική,
Διαταραχές της ισορροπίας, χειρουργική κεφαλής και τραχήλου.
Παναγίας Προυσσιώτισσας 4, Καρπενήσι, 36100, ΕΥΡΥΤΑΝΙΑΣ, Τηλ. 2237080046, 6936820582
Την ευθύνη της διάγνωσης, θεραπείας και πρόληψης των ασθενειών τις έχει μόνον ο θεράπων ιατρός του κάθε ασθενούς, αφού πρώτα κάνει προσεκτικά ακριβή διάγνωση.
Γιαυτό συνιστάται η αποφυγή της αυθαίρετης εφαρμογής ιατρικών πληροφοριών από μη ιατρούς. Τα συμπληρώματα διατροφής δεν είναι φάρμακα, αλλά μπορεί να χορηγούνται συμπληρωματικά, χωρίς να παραιτούνται οι ασθενείς από τις αποδεκτές υπό της ιατρικής επιστήμης θεραπείες ή θεραπευτικές τεχνικές και μεθόδους, που γίνονται, όταν χρειάζονται, υπό ιατρική καθοδήγηση, παρακολούθηση και ευθύνη. Οι παρατιθέμενες διαφημίσεις εξυπηρετούν της δαπάνες συντήρησης της παρούσας ιστοσελίδας Το παρόν άρθρο προστατεύεται από το Νόμο 2121/1993 και 4481/2017 για την πνευματική ιδιοκτησία. Η ολική ή μερική αντιγραφή του παρόντος επιστημονικού άρθρου χωρίς τη γραπτή έγκριση του Δρ Δημητρίου Ν. Γκέλη θεωρείται κλοπή πνευματικής ιδιοκτησίας και διώκεται βάσει της νομοθεσίας.